สมุจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[162] เอวํ ฉหิ ปริจฺเฉเทหิ จตฺตาโร ปรมตฺเถ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ ตํตํราสิสงฺขาตํ สมุจฺจยํ ทสฺเสนฺโต อาทิคาถ มาหฯ เย สลกฺขณา ทฺวาสตฺตติวิธา วตฺถุธมฺมา มยา วุตฺตาฯ อิทานิ เตสํ สมุจฺจยํ ยถาโยคํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ ตตฺถ สลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ ปเทหิ ทสวิธานิ อนิปฺผนฺนรูปานิ ปฏิกฺขิปติฯ น หิ ตานิ อตฺตโน อาเวนิกภูเตน สภาว ลกฺขเณน อนิจฺจตาทิ สามญฺญลกฺขเณนจ สลกฺขณานิ โหนฺติฯ เอกนฺตปรมตฺถตาย อภาวโตฯ ตโตเยวจ วตฺถุธมฺมาจ นโหนฺติฯ สรูปโต อนุปลพฺภมานตฺตาฯ ทพฺพวาจโก หิ อิธ วตฺถุสทฺโทฯ ทพฺพญฺจนาม อิธ สรูปโต ลพฺภมาโน สภาโว เอวฯ เอเตน นิพฺพานสฺสปิ มคฺคผล ปจฺจเวกฺขนญาเณสุ สรูปโต ลพฺภมาน สภาวตา วุตฺตา โหติฯ อนิปฺผนฺนรูปานํ วิย จ วตฺถุธมฺม สนฺนิสฺสเยน ทิสฺสมานธมฺมมตฺตภาวํ วา ปญฺญตฺติธมฺมานํ วิย ปริกปฺปิตาการมตฺตภาวํวา สสวิสาณ กจฺฉปโลมาทีนํ วิย สพฺพโส อภูต ปริกปฺปิต มตฺตภาวํวา นิวาเรตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถจ ทฺวาสตฺตติวิธาสลกฺขณาวตฺถุธมฺมาติ วจเน ปโยชนํ นทิสฺสติฯ เตสุ หิ ทฺวาสตฺตติวิเธสุ เอกจฺเจ เอว ธมฺมา ปุริเมสุ ตีสุ สงฺคเหสุ อาคตาฯ ปจฺฉิเมจ สพฺพสงฺคเห อนิปฺผนฺนรูปานิปิ อธิปฺเปตานิเอวาติฯ เอตฺถจ วตฺถุธมฺมาสลกฺขณาติ ปเทหิ อนิปฺผนฺนรูปานํ สลกฺขณตา ปฏิกฺขิปเน ยํ วตฺตพฺพํฯ ตํ รูปสมุทฺเทส ทีปนิยํ วุตฺตเมวาติฯ เอกนฺตากุสลชาติยานํ อาสว จตุกฺกาทีนํ สงฺคโห อกุสลสงฺคโห, น อกุสล สมฺปยุตฺตตฺตาเยว อกุสลภูตานํ จิตฺตผสฺสาทีนนฺติฯ กุสลา กุสลาพฺยากตมิสฺสกานํ สงฺคโห มิสฺสกสงฺคโหฯ

โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, พุชฺฌนฺติ เอตายาติ กตฺวาฯ โพธิยา ปกฺขา โพธิปกฺขาฯ โพธิสมฺภาราติ อตฺโถฯ

โพธิ ปกฺเขสุ ภวา อนฺโตคธาติ โพธิปกฺขิยาฯ เตสํ สงฺคโหติ โพธิปกฺขิยสงฺคโหฯ สพฺเพสํ อนวเสสานํ ปรมตฺถธมฺมานํ สงฺคโห สพฺพสงฺคโหฯ จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทนิยฏฺเฐนจ อาสว สทิสตฺตา อาสวาฯ ยทิจ ตทุภยฏฺเฐน อาสวานาม สิยุํฯ อิเม โลภาทโย เอว อาสวานาม สิยุํฯ ปุปฺผาสวาทโย หิ โลเก ฉ ปญฺจ รตฺติมตฺตํ วา สตฺตฏฺฐรตฺติมตฺตํ วา สยํปิ กุมฺเภสุ ปริวาสํ คณฺหนฺติฯ กุมฺเภจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติฯ อิเม ปน อนมตคฺเค สํสาเร สยํปิ สตฺตสนฺตาเน ปริวาสํ คณฺหนฺติฯ สตฺตสนฺตานญฺจ ปริวาสํ คาหาเปนฺติฯ สกลํ สตฺตสนฺตานํ สทา อาสวปูริตเมว โหติฯ ยถาห-จกฺขุํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติฯ เอตฺถ นิวีสมานา นิวีสตีติอาทิฯ ตตฺถ เอสา ตณฺหา ปริยุฏฺฐานวเสน อุปฺปชฺชมานา เอตฺเถว อุปฺปชฺชติฯ อุปฺปชฺชิตฺวาจ ปุน อนุสยภาเวน ปริวาสํ กตฺวา นิวีสมานา เอตฺเถว นิวีสตีติ อตฺโถฯ ยาวจ อริยมคฺคโธวนํ นลพฺภติฯ ตาว สนฺตานํ คูถปูริตกูปํ วิย ทุพฺพิโสธํ กตฺวา ปวตฺตติฯ ปุปฺผาสวาทโยจ มทํ ชเนนฺตา มุหุตฺตเมว ชเนนฺติฯ อิเม ปน ยาว อริยมคฺคํ นลภติฯ ตาว นิจฺจมทํ ชเนนฺติฯ ตสฺมา เอกนฺเตน อิเมเยว จิรปาริวาสิยฏฺเฐน มทนิ ยฏฺเฐนจ อาสวานาม ภวิตุํ อรหนฺตีติฯ

วิสนฺทนฏฺเฐนวา อาสวสทิสตฺตา อาสวา, ยถา หิ กุธิต กุฏฺฐิโน มหาวณมุเขหิ ยูสสงฺขาโต อาสโว วิสนฺทิตฺวา ปิโลติกขณฺฑานิ ทูเสติ, เอวํ อิเมปิ ฉหิทฺวาเรหิ วิสนฺทิตฺวา ฉฬารมฺมณานิทูเสนฺตีติฯ อายตํวา สํสารทุกฺขํ สวนฺติปสวนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อาสวาฯ อถวา, ภวโต อาภวคฺคา ธมฺมโต อาโคตฺรตุมฺหา สวนฺติ อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตนฺตีติ อาสวาฯ อาสทฺทสฺส อวธิอตฺถโชตกตฺตาฯ อวธิจ ทุวิโธ มริยาทวิสโย อภิวิธิวิสโยจาติ ตตฺถ ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พหิกตฺวา ปวตฺตติฯ โส มริยาทวิสโย นามฯ ยถา อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโฐติฯ

ยสฺส สมฺพนฺธินีกฺริยา อวธิภูตํ อตฺตานํ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา ปวตฺตติ, โส อภิวิธิวิสโยนามฯ ยถา อาพฺรหฺมโลกา ภควโต กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติฯ อิธ ปน อภิวิธิวิสโย ทฏฺฐพฺโพฯ ตสฺมา ภวคฺคญฺจ โคตฺรภุญฺจ พฺยาเปตฺวา อนฺโต กตฺวา สวนฺตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

[204] วิภาวนิยํ ปน

อวธิจ มริยาทอภิวิธิวเสน ทุวิโธติ วตฺวา ปุน ตํ วิภาเวนฺโต ‘‘ตตฺถ อาปาตลิปุตฺตา เทโว วุฏฺโฐติอาทีสุวิย กฺริยํ พหิกตฺวา ปวตฺโต มริยาโทฯ อาภวคฺคาสทฺโท อพฺภุคฺคโตติอาทีสุวิย กฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺโต อภิวิธี’’ติ วทติฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ อววิธิวิสยภูโต ภวคฺโค โลกตฺตยพฺยาปกํ สทฺทสฺส อพฺภุคฺคมนกฺริยํ พฺยาเปตฺวา ปวตฺตติฯ นจ อวธิภูโต อตฺโถ กฺริยํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโตฯ กฺริยาเอว ปน ตํ พหิวา อนฺโตวา กตฺวา ปวตฺตตีติ ยุตฺโตฯ เอวญฺจ กตฺวา มูลฏีกายํ-ทุวิโธหิ อวธิ อภิวิธิวิสโย อนภิวิธิวิสโยจฯ อภิวิธิวิสยํ กฺริยาพฺยาเปตฺวา ปวตฺตติ, อาภวคฺคา ภควโต ยโส คโตติฯ อิตรํ พหิกตฺวา, อาปาตลิปุตฺตา วุฏฺโฐ เทโวติฯ กาเมติ อิจฺฉตีติ กาโมฯ โสเอว อาสโวติ กามาสโวฯ กามียติวา โอฬาริเกน กาเมน อิจฺฉียตีติ กาโมฯ ปญฺจกามคุณมุเขน เทสิโต สพฺโพ กามาวจรธมฺโมฯ อิธ ปน ตํ นาเมน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตา, กาโมเอว อาสโวติ กามาสโวฯ กามาวจรธมฺเมสุ อสฺสาทนาภินนฺทน วเสน ปวตฺโต กามราโคฯ เถเรน ปน อยมตฺโถว อิจฺฉิโตฯ วกฺขติ หิ กามภว นาเมน ตพฺพตฺถุกา ตณฺหา อธิปฺเปตาติฯ

[205] วิภาวนิยํ ปน

ปุริมตฺโถว วุตฺโตฯ โส อนุปปนฺโน, เถรมตานุคตสฺส อิธาธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส อวุตฺตตฺตาฯ

ภวาสโวติ เอตฺถ ทุวิโธ ภโว กมฺมภโว อุปปตฺติภโว จฯ ตตฺถ มหคฺคตกุสลธมฺมา กมฺมภโวฯ ตํนิพฺพตฺตา วิปาก ธมฺมา อุปปตฺติภโวฯ อิธปิ ภวสทฺเทน ตทารมฺมณา ตณฺหาเอว อธิปฺเปตาฯ ภโวเอว อาสโวติ ภวาสโวฯ ตสฺมิํ ทุวิเธ ภเว นิกนฺติวเสน ปวตฺโต รูปารูปราโคฯ

[206] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘สสฺสต ทิฏฺฐิสหคโตจ ราโค เอตฺเถว สงฺคยฺหตี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุตฺตํฯ

ภวาสโว จตูสุ ทิฏฺฐิคต วิปฺปยุตฺต โลภสหคเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชตีติ หิ อฏฺฐกถากณฺเฑ วุตฺตํฯ ยตฺถ ปน กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหาติ อาคตํฯ ตตฺเถว สสฺสตทิฏฺฐิ สหคโต ราโค ยากาจิ กุสลากุสล กมฺมภวนิกนฺติ ยากาจิ อุปปตฺติภวปตฺถนาฯ สพฺพา ภวตณฺหายํ สงฺคหิตาติ ยุตฺตาฯ อิธ ปน ยถาวุตฺตํ ภวาสวํ ถเปตฺวา สพฺโพ โลโภ กามาสเว เอว สงฺคหิโตติ ยุตฺโตติฯ

[207] เอเตเนว ยญฺจ ตตฺถ วุตฺตํฯ

‘‘ตติโย ภาทิฏฺฐิสหคโต’’ติฯ ตํปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

ยากาจิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐาสโวฯ โยโกจิ โมโห อวิชฺชาสโวฯ เอตฺถ สิยา, กสฺมา อิเม เอว อาสวาติ วุตฺตาฯ นนุ อญฺเญปิ มานาทโย จิรปาริวาสิยฏฺฐาทิยุตฺตา เอว โหนฺตีติฯ สจฺจํฯ อิเมสุ ปน กามาสเว ปริวุฏฺเฐ สติ สพฺเพกามวิสยา มานาทโย ปริวุฏฺฐาเอว โหนฺติฯ ตสฺมิํ วิมุตฺเต วิมุตฺตาเอว, ตถา ภวาสเว ปริวุฏฺเฐ สติ ภววิสยาฯ ทิฏฺฐาสเวจ ปริวุฏฺเฐ สติ ทิฏฺฐิวิสยาติฯ อวิชฺชาปน เตสํ ติณฺณํปิ มูลภูตาติฯ อิติ อิเม เอว ปาริวาสิยฏฺฐาทีสุ ปธานภูตา โหนฺติฯ อิตเร ปน ตทนุพนฺธมตฺตาเอว สมฺปชฺชนฺตีติ น เต อาสวาติ วิสุํ วตฺตุํ อรหนฺตีติฯ

อตฺตนิ ปติตํ ชนํ อนสฺสาสิกํ กตฺวา อชฺโฌตฺถ รนฺโต หนติ มาเรตีติ โอโฆฯ ปกติมโหโฆฯ ตถา อวหนนฏฺเฐน ทุตฺตรฏฺเฐนจ โอฆสทิสาติ โอฆาฯ ยทิจ อวหญฺญนฏฺเฐจ ทุตฺตรฏฺเฐนจ โอฆานาม สิยุนฺติอาทิโก ปสงฺโค มานาทีนญฺจ โอฆภาว ปริหาโร วุตฺต นเยน เวทิตพฺโพฯ

วฏฺฏสฺมิํวา ภวยนฺตเกวา สตฺเต โยเชนฺตีติ โยคาฯ ภวนฺตรจุติยา สห ภวนฺตรปฏิสนฺธิํ คนฺเตนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถาฯ อภิชฺฌาติ สพฺพสฺส ราคสฺเสตํ นามํฯ ตสฺมา รูปารูป ราคาปิ เอตฺถ สงฺคหิตาติ ทฏฺฐพฺพาฯ พฺยาปาโทติปิ สพฺโพ โทโส เอวฯ อิทํ สจฺจาติ นิเวโสติ อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺติ ปวตฺโต มิจฺฉาภินิเวโสฯ วฏฺฏทุกฺขโต วิมุตฺติยา อมคฺคภูตํเยว โคสีลโควตาทิกํ ปรโต อามสนํ ตถา ตถา กปฺเปตฺวา คหณํ สีลพฺพตปรามาโสฯ เอตฺถจ ปรโตติ ภูตสภาวปจฺจนิกโตติ อตฺโถฯ กายสทฺโท ปน สพฺพตฺถ รูปกาเย นามกาเยจ ปวตฺโตติ อติตกาเยน ปจฺจุปฺปนฺน กายํ ปจฺจุปฺปนฺนกาเยนจ อนาคตกายํ คนฺเถติ ฆเฏตีติ กายคนฺโถฯ อถวา, กาเย คณฺโฐติ กายคณฺโฐฯ อชฺฌตฺต คณฺโฐติ อตฺโถฯ นิคณฺโฐนาฏปุตฺโตติอาทีสุวิย คณฺฐสทฺโท คณฺฐิยํ ปวตฺโตฯ ภุสํ อาทิยนฺติ อมุญฺจนคาหํ คณฺหนฺตีติ อุปาทานานิฯ กิเลสภูโต กาโมเอว อุปาทานํ กามุ ปาทานํฯ วตฺถุภูตํวา กามํ อุปาทิยตีติ กามุปาทานํฯ

ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ติวิธ มหาทิฏฺฐิโย อญฺญาปิวา สาสเน โลเกจ สนฺทิสฺสมานา วิปรีตคาหภูตา ทิฏฺฐิโย ทิฏฺฐุปาทานํฯ ยถาคหิตํวา ปุริมทิฏฺฐิํ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อุปาทิยตีติ ทิฏฺฐุปาทานํฯ โคณกุกฺกุราทีนํ ตํตํปกติจาริตฺตํ สีลํ นามฯ ตเมว สุฏฺฐุํ สมาทินฺนํ วตํนามฯ ตทุภยํ สํสารมุตฺติยา มคฺโคติ ทฬฺหคหณํ สีลพฺพตุ ปาทานํ นามฯ อตฺตวาทุปาทานนฺติ เอตฺถ อตฺตา วุจฺจติ ปริกปฺปพุทฺธิยา คหิโต เอเกกสฺมิํ สตฺต สนฺตาเน ปธานิสฺสโรฯ ยํ โลกิยมหาชนา สตฺโตติวา ปุคฺคโลติวา ชีโวติวา ตถาคโตติวา โลโกติวา สญฺชานนฺติฯ

ยญฺจ นานาติตฺถิยา อิสฺสรนิมฺมิตํวา อธิจฺจสมุปฺปนฺนํวา อจฺจนฺตสสฺสตํวา เอกจฺจสสฺสตํวา อุจฺเฉทํวา ปญฺญเปนฺตีติฯ ตํ อตฺตานํ อภิวทนฺติเจว อุปาทิยนฺติจ สตฺตา เอเตนาติ อตฺตวา ทุปาทานํฯ วีสติวิธา สกฺกายทิฏฺฐิฯ ตตฺถ อภิวทนฺตีติ วิสิฏฺฐํ ปธานํ กตฺวา วทนฺติฯ อุปาทิยนฺตีติ ทฬฺหํ อาทิยนฺติฯ ยถาห –

ตตฺถ กตมา สกฺกายทิฏฺฐิฯ อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ รูปวนฺตํวา อตฺตานํฯ อตฺตนิ วา รูปํฯ รูปสฺมิํวา อตฺตานํฯ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ เวทนาวนฺตํวา อตฺตานํฯ อตฺตนิวา เวทนํฯ เวทนาปวา อตฺตานํฯ สญฺญํฯ สงฺขาเรฯ วิญฺญาณนฺติฯ

ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ รูปเมว อตฺตาติ คณฺหาติฯ รูปวนฺตํวา อตฺตานนฺติ อตฺตา เม รูปวาติ คณฺหาติฯ อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตานํ ปฏิจฺจ รูปํ ติฏฺฐตีติ คณฺหาติฯ รูปสฺมิํวา อตฺตานนฺติ รูปํ ปฏิจฺจ อตฺตา ติฏฺฐตีติ คณฺหาติฯ กถํ รูปกายํ อุทฺทิสฺส อชฺช อหํ ถทฺโธมฺหีติ วา อชฺช อหํ มุทุโกมฺหีติวา วทนฺโต ปถวิ สงฺขาตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตินามฯ อชฺช มม กาโย ถทฺโธติวา มุทูติวา วทนฺโต เสสธมฺเมวา ธมฺมมุตฺตกํวา อตฺตานํ คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ ปถวีวนฺตํ สมนุปสฺสตินามฯ อชฺช ถทฺธภาโววา มุทุภาโววา มยิ ชาโตติ วทนฺโต อตฺตนิ ปถวิํส มนุปสฺสตินามฯ อชฺชาหํ ถทฺธภาเว ฐิโตมฺหิ มุทุภาเว ฐิโต มฺหีติ วทนฺโตปถวิมฺหิ อตฺตานํ สมนุสฺสตินามฯ อยํ ปถวิมฺหิ จตุราวตฺถิกาย สํกฺกายทิฏฺฐิยา ปวตฺตากาโรฯ เสเสสุ สตฺตวีสติรูเปสุ ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพฯ อหํ มรามิ มริสฺสามีติอาทินา หิ อนิจฺจตายํปิ สาทิฏฺฐิ ปวตฺตติเยวฯ เสสรูเปสุ วตฺตพฺพํ นตฺถิฯ อิทํ นาม อหํ ปุพฺเพ สํภุญฺชิํฯ อชฺช สํภุญฺชามิฯ ปรโต สํภุญฺชิสฺสามีติวา สุขิโตมฺหิ ทุกฺขิโตมฺหีติวา เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ อชฺช มม กาโย สุขิโต ทุกฺขิโตติวา มมจิตฺตํ สุขิตํ ทุกฺขิตนฺติวา อตฺตานํ เวทนาวนฺตํ สมนุปสฺสติฯ อชฺชสุขํวา ทุกฺขํวา มยิชาตนฺติ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติฯ อชฺชาหํ สุขิต ภาเว ฐิโตมฺหิ ทุกฺขิตภาเว ฐิโตมฺหีติ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติฯ

สญฺญาย สพฺเพสุจ ปญฺญาสมตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วิสุํ วิสุํ วิตฺถาเรตฺวา วตฺตพฺโพฯ อหํ ปสฺสามีติ จกฺขุวิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติฯ ทสฺสนํ เมติ อตฺตานํ วิญฺญาณวนฺตํ สมนุปสฺสติฯ มยิทสฺสนํนาม อตฺถีติ อตฺตนิ วิญฺญาณํ สมนุปสฺสติ, อหํ ทสฺสเน สมตฺโถมฺหีติ วิญฺญาณสฺมิํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติฯ เอเส วนโย เสเสสุ ปญฺจสุ วิญฺญาเณสูติฯ อห มสฺมิ อหํ เอโก สตฺโต เอโกปุคฺคโล เอโก ชีโว เอโก โลโก เอโก นโร มนุสฺโส เทโวสกฺโก พฺรหฺมาติวา อหํคจฺฉามิ อหํ ติฏฺฐามิ อหํ นิสีทามิ อหํ นิปฺปชฺชามิ อหํ สมิญฺเชมิ ปสาเรมีติอาทินา วา ขนฺธปญฺจกํวา เอกเมกํวา ขนฺธํ สมูหโต คเหตฺวา ปวตฺติปิ วตฺตพฺพาฯ อปริญฺญาตวตฺถุกานญฺหิ เอกมุหุตฺต มตฺเตปิ ยํกิญฺจิ อตฺตโนวา ปรสฺสวา อตฺตปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํ จิตฺตํวา วจนํวา ยถาวุตฺเต รูปารูปธมฺเม กทาจิ อตฺตโต อุปาทิยิตฺวา ปวตฺตติฯ กทาจิ อตฺตปริวาร ภาเวนฯ กทาจิ อตฺตนิสฺสิตภาเวนฯ กทาจิ อตฺตนิสฺสยภาเวนฯ กทาจิ เอเกกธมฺมวเสนฯ กทาจิ สมูหธมฺมวเสนาติฯ

ยสฺมา ปน อตฺตนิมิตฺตํนาม วสวตฺตนาการํ ปฏิจฺจ อุปฏฺฐาติฯ วสวตฺตนา กาโรจ รูปารูปธมฺมานํ ปจฺจยายตฺต วุตฺติกตฺตํ ขณิ กตฺตญฺจ สุฏฺฐุ ปสฺสนฺตานํ นตฺถิฯ ตสฺมา ปริญฺญาตวตฺตุกานํ อตฺต ปฏิสํยุตฺตวจนํ กเถนฺตานํปิ จิตฺตํ ปทุมินิปตฺเต อุทกพินฺทุ วิย เตสุ ธมฺเมสุ อลคฺคิตฺวาเอว ปวตฺตตีติ เวทิตพฺพํฯ สตฺตานํ จิตฺตสนฺตาเน กุสเล ธมฺเม อนุปฺปนฺเนวา อุปฺปาเทตุํ อุปฺปนฺเนวา วา เสตุํ อทตฺวา นีวาเรนฺตีติ นีวรณานิฯ กามนฏฺเฐน กาโม, ฉนฺทนฏฺเฐนฉนฺโทติ กามจฺฉนฺโทฯ พลวราโคฯ โสเอวนีวรณนฺติ กามจฺฉนฺทนีวรณํฯ ปฏฺฐาเนอารุปฺเปกามจฺฉนฺทํ นีวรณํ ปฏิจฺจอุทฺธจฺจนีวรณนฺติ วุตฺตตฺตา ปน ถเปตฺวา รูปารูปราเค อวเสโส สพฺโพโลโภ กามจฺฉนฺเท อสงฺคหิโตนาม นตฺถิฯ ฌานปฏิปกฺขภาโวปน ปญฺจกามคุณิกราคสฺเสว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ พฺยาปชฺชนํ พฺยาปาโทฯ จิตฺตสฺส ปูติภาโวติ อตฺโถฯ โยโกจิโทโสฯ

กสฺมา ปเนตฺถ ถินมิทฺธ นีวรณนฺติ จ อุทฺธจฺจ กุกฺกุจฺจ นีวรณนฺติ จ ทฺเว ทฺเว ธมฺมา เอกํ นีวรณํ กตฺวา วุตฺตาติฯ กิจฺจโต ปจฺจยโต ปฏิปกฺขโตจ สทิสตฺตาฯ ตถา หิ กิจฺจโต ตาว ถินมิทฺธทฺวยํ จิตฺตุปฺปาทานํ ลีนภาวา ปาทนกิจฺจํฯ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจทฺวยํ อวูปสนฺตภาวาปาทนกิจฺจํฯ ปจฺจยโต ปุริมทฺวยํ ตนฺทิวิชมฺภิ ตตาปจฺจยํฯ ปจฺฉิมทฺวยํ ญาติพฺยสนาทิวิตกฺกปจฺจยํฯ ปฏิปกฺขโต ปุริมทฺวยํ วีริยปฏิปกฺขํฯ ปจฺฉิมทฺวยํ สมถปฏิปกฺขนฺติฯ

อนุเสนฺตีติ อนุสยาฯ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อนุอนุ เสนฺตีติวา อนุสยาฯ ยาว มคฺคํ นปฏิลภติฯ ตาว อนฺตรา อปริกฺขิยฺยมานา หุตฺวา การณลาเภ สติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถฯ อุปฺปชฺชนญฺเจตฺถ อปฺปหีนฏฺเฐน อุปฺปชฺชนา รหภาโว เวทิตพฺโพฯ น ปน สรูปโต อุปฺปตฺติ, กถํ วิญฺญา ยตีติ เจฯ ยสฺส กามราคานุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺเสว ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตตฺตาฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ปุถุชฺชนสฺส สตฺตปิ อนุสยา อนุสยวาเร สห อนุเสนฺตีติ อุปฺปชฺชนวาเร สห อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตาฯ ยถาห ปุถุชฺชนสฺส อวิชฺชานุสโยจ อนุเสติฯ กามราคฯ ปฏิฆฯ มานฯ ทิฏฺฐิฯ วิจิกิจฺฉาฯ ภวราคนุสโยจ อนุเสตีติฯ ตถา อุปฺปชฺชนวาเรปีติฯ

อปิจ, สรูปโต ปริยุฏฺฐานํ อปตฺวา สนฺตาเน ปวตฺตมาเนหิ กุสลากุสลา พฺยากตจิตฺตุปฺปาเทหิ สห อนุรูปา อวิรุทฺธา หุตฺวา เสนฺติฯ วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อวุฏฺฐิตา หุตฺวา สยิตา โหนฺตีติ อนุสยาฯ อนุ อนุ เสนฺตีติวา อนุสยาฯ ปกติยา ยถานุสยิเตสุเอว กามราคาทีสุ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชิตฺวา ทิคุณ ติคุณาทิ วเสน ปุนปฺปุนํ เสนฺติฯ สยนากาเรน อุปรุปริ ปลิเวเฐนฺตีติ อตฺโถฯ

ตีสุ ราคาทีนํ อวตฺถาสุ ปถมาวตฺถาย ฐิตานํ กามราคา ทีนเมตํ อธิวจนํฯ ติสฺโส หิ อวตฺถา อนุสยาวตฺถา ปริยุฏฺฐานาวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถาติฯ ตตฺถ เย กามราคาทโย อุปฺปชฺชิตฺวา กายงฺควาจงฺคํ จาเลนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา วีติกฺกมาวตฺถานามฯ เย มนสฺมิํ เอว ชวนจิตฺตสหชาตา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ, เตสํ ตถาปวตฺตา อวตฺถา ปริยุฏฺฐานาวตฺถานามฯ

เย ปน ชวนสหชาตภาวํปิ อปตฺวา วาสนาธาตุโย วิย จิกฺกสนฺตานา นุสยิตา หุตฺวา ปริยุฏฺฐานปฺปตฺติยา พีชภาเวน ติฏฺฐนฺติ, สุภนิมิตฺตาทิเกจ อารมฺมเณ อาปาตมาคเต เยสํ วเสน อาวชฺชนํ ราคาทิปาตุภาวตฺถาย อโยนิโส ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, อภาวิตญฺจ จิตฺตํ เยสํ วเสน ทมถํ นอุเปติ, เตสํ ตถา ปวตฺตา อวตฺถา อนุสยาวตฺถานามฯ ตทวตฺถิกา กามราคาทโย อนุสยานามฯ เต ปน อปรมตฺถภูตาปิ น โหนฺติฯ เอกนฺตปรมตฺถชาติกตฺตาฯ นจ กุสลาพฺยากตภูตา เอกนฺตากุสลชาติกตฺตาฯ นาปิ กุสลาพฺยากตวิรุทฺธา, วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาเวน อนุปลทฺธตฺตาฯ นาปิ กาลตฺตยวินิมุตฺตา, เตกาลิกธมฺมสนฺนิสฺสเยน ปวตฺตนโตฯ ยทา ปน เต สมุฏฺฐ หิตฺวา ปริยุฏฺฐานภาวํ คจฺฉนฺติ, ตทา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺม ภาวญฺจ คจฺฉนฺติฯ สารมฺมณาทิภาโวจ เตสํ ปริพฺยตฺโต โหติฯ เอตทตฺถํ สนฺธาย กถาวตฺถุมฺหิ เตสํ สารมฺมณธมฺมภาโว สงฺขารกฺขนฺธภาโวจ ปติฏฺฐาปิโต โหตีติฯ

ยถา ปน ผลธาริมฺหิ รุกฺขมฺหิ วิสกณฺฏเก ทินฺเน รุกฺขานุสยิโต ผลุปฺปตฺติยา ปจฺจยภูโต สิเนโห ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ สมเย อุปฺปชฺชิสฺสมานานิ ผลานิ นุปฺปชฺชนฺติฯ เอวํ สานุสเย จิตฺต สนฺตาเน ยสฺมิํ ขเณ มคฺโค ปาตุภวติ, ตสฺมิํ สหมคฺคุปฺปาทา โส โส อนุสโย ปริกฺขยํ คจฺฉติฯ ปริกฺขีณสฺส ปน ปุน ปริยุฏฺฐานํนาม นตฺถิ, กุโต วีติกฺกโมติ อิมมตฺถํ สนฺธาย มคฺโค อนาคตสามญฺญํ กิเลสชาตํ ปชหตีติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺโตฯ ตตฺถ อนาคตสามญฺญนฺติ อนาคตสมฺมตํ, น เอกนฺต อนาคตํฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ มคฺโค เยกิเลเส ปชหติ, เต อตีตากิวา อนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ วุตฺตํฯ เอเตนจ มคฺโค กิเลสมุเขน ยานิ กุสลากุสลกมฺมานิจ อุปาทินฺนกขนฺธปญฺจเกจ ปชหติ, เต อตีตาติวาอนาคตาติวา ปจฺจุปฺปนฺนาติวา นวตฺตพฺพาติ ทีเปติฯ ยทิ เอวํ มคฺเคน ปหีนา สพฺเพ เตภูมกธมฺมา กาลวิมุตฺตานาม อตงฺขตา นาม อปจฺจยานาม สิยุนฺติฯนฯ

เตกาลิกชาติกตฺตา สงฺขต สปจฺจยชาติกตฺตา จฯ เต หิ มคฺเค อนุปฺปนฺเน อิเม นามธมฺมา อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ นิรุชฺฌิสฺสนฺตีติ เอวํ สงฺขตลกฺขณํ อาหจฺจ ญาเณน คหิตตฺตา ลกฺขณวเสน เตภูมกาทิภาวํ ภชนฺตีติฯ เอวญฺจ กตฺวา วิสุํ สมฺปยุตฺตธมฺมภาวํ อปตฺตานํ อนุสยาวตฺถาย วา วาสนาวตฺถายวา กมฺมสมงฺคีตาวตฺถายวา อาสยชฺฌาสยา ธิมุตฺติจริตวตฺถาสุวา ฐิตานํ สภาวานํ ชาติวเสน ปรมตฺถ ธมฺมตา อกุสลาทิตาจ ปจฺเจตพฺพา โหตีติฯ

[208] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อปฺปหีนา หิ กิเลสา การณลาเภ สติ อุปฺปชฺชนา รหา สนฺตาเน อนุอนุสยิตา วิย โหนฺตีติ ตทวตฺถา อนุสยาติ วุจฺจนฺติฯ เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคต กิเลสาฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตา ตถา วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ อนุสยานาม สนฺตาเน กทาจิปิ อนุปฺปนฺน ปุพฺพา อนาคต กิเลสา เอวาติ กตฺวา สนฺตาเน อนุ อนุสยิตา วิย โหนฺตีติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ เต อนุอนุสยิตา วิย โหนฺติฯ เอกนฺเตน อนุสยิตาเอว โหนฺตีติฯ

[209] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘เต ปน นิปฺปริยายโต อนาคตกิเลสา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุตฺตํฯ

น หิ มคฺเคน อปฺปหีนา อนุสยา อนาคตานาม โหนฺติฯ ปหีนาปิจ นิปฺปริยายโต อนาคตาติ นสกฺกา วตฺตุํฯ อนาคต สามญฺญสฺส อธิปฺเปตตฺตาติฯ เอเตน อตีตปจฺจุปฺปนฺนาปิ ตํสภาวตฺตาตถา วุจฺจนฺตีติ อิทํวิปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ อปิจ, อุปฺปาทฏฺฐิติภงฺค ปตฺตานํเอว เอกนฺเตน เตกาลิกตา โหตีติ ตทปตฺตานํ อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนตา ปริยาโยว วตฺตุํ ยุตฺโตฯ เอวญฺจ กตฺวา ปาฬิยํ ยสฺส กามราคนุสโย อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตีติอาทินา ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก อุปฺปาทวาโร เอว วุตฺโต, น นิโรธวาโร, นจ อตีตานาคต วาราติฯ

ยํ ปน ปฏิสมฺภิทามคฺเค หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติฯ เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโฐ โทสํ, มุฬฺโห โมหนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปริยุฏฺฐานปตฺตานํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เตเนว หิ อฏฺฐกถายํ วตฺตมานุปฺปนฺนํ ภุตฺวา วิคตุปฺปนฺนํ โอกาสกตุปฺปนฺนํ สมุทาจารุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ อุปฺปนฺนํ น มคฺควชฺฌํฯ ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํ อารมฺมณา ธิคฺคหิ ตุปฺปนฺนํ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํ อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนนฺติ จตุพฺพิธํ มคฺควชฺฌนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ วตฺตมานุปฺปนฺนํ สมุทา จารุปฺปนฺนนฺติ อิทํ ทฺวยํ ขณปจฺจุปฺปนฺนเมวฯ ภุตฺวาวิคตุปฺปนฺนํ อตีตเมวฯ โอกาส กตุปฺปนฺนํ อนาคตเมวฯ ตทุภยํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีปตฺตา อุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํฯ สมีปปจฺจุปฺปนฺนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

ภูมิลทฺธุปฺปนฺนํนาม อตฺตโน ขนฺเธสุ อนุสยิตานํ มคฺเคน อปฺปหีนานํ อนุสยานํเอว นามํฯ อารมฺมณาธิคฺคหิตุปฺปนฺนํ นาม สุภนิมิตฺตาทิเก อารมฺมเณ สกิํ ชวิตฺวา ยาว ตมฺมูลโก ปริยุฏฺฐานเวโค น วูปสมฺมติ, ตาว อธิมตฺตถามคต ภาเวน ฐิตานํ เตสญฺเญว นามํฯ อนุสยา หิ นาม อนมตคฺเค สํสาเร ปุนปฺปุนํ ปริยุฏฺฐานปตฺตานํ กิเลสานํ วเสน อุปรุปริ ถิร ตร ทฬฺหตร ปตฺติยา ปกติยาปิ ถามคตาเอวนาม โหนฺติฯ น เยนวา เตนวา วายาเมน ปชหิตุํ สกฺกุเณยฺยาฯ เอวํ สนฺเตปิ ยทา โย โย อนุสโย ปจฺจยลาเภน ปริยุฏฺฐาน พหุโล โหติ, ตทา โส โส วิเสเสน อธิมตฺตถาม คตภาวํ ปตฺวา ฐิโต โหติฯ ยทา โย โย ปฏิปกฺขธมฺม สมาทาเนน นิคฺคหปตฺโต โหติ, ตทา โส โส มนฺทถาม คตภาวํ ปตฺวา ฐิโต โหตีติฯ อวิกฺขมฺภิตุปฺปนฺนํนาม สมถ วิปสฺสนาหิ สุฏฺฐุอนิคฺคหิตานํ เตสญฺเญว นามํฯ อสมุคฺฆาฏิ ตุปฺปนฺนํนาม มคฺเคน อปฺปหีนานํ ภูมิลทฺธานํ เตสํเอว นามนฺติฯ ยสฺมา ปน โลกุตฺตรธมฺมานาม กิเลสานํ อจฺจนฺตปฏิปกฺขา โหนฺตีติ เหฏฺฐิมา มคฺคฏฺฐผลฏฺฐา เสกฺขา อตฺตโน มคฺคผลกฺขเณสุ อุปริ มคฺคาชฺเฌหิปิ อนุสเยหิ สานุสยาติวา นิรานุสยาติวา ถามวตาติวา อถามคตาติวา นวตฺตพฺพาฯ ตสฺมา อนุสยานํ ตาทิเส ปจฺจุปฺปนฺน ภาเว สติปิ หญฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติฯ

เตนหิ ถามคโต อนุสยํ ปชหตีติ วุตฺต โทโส นตฺถีติ เวทิตพฺโพติฯ กามราโคเอว อนุสโย กามราคานุสโยฯ

สํโยเชนฺติ พนฺธนฺตีติ สํโยชนานิ, ตานิ ปน สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโทติ ปญฺจ โอรมฺภาคิยานิฯ รูปราโค อรูปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ ปญฺจ อุทฺธํภาคิยานีติ สุตฺตนฺเต อภิธมฺเมจ ทสสํโยชนานิ อาคตานิฯ อิตรานิ ปน อภิธมฺเมเอว อาคตานีติ ตโต วิเสสกรณตฺถํ สุตฺตนฺเตติ วุตฺตํฯ กโม ปน ทฺวินฺนํปิ ปาฬิยา นสเมติฯ สภาค ธมฺมสงฺคหวเสน ปน อิธ อญฺญถา กโม วุตฺโต สิยาติฯ จิตฺตํ กิลิสฺสนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติจาติ กิเลสาฯ กิลิสฺสนฺติวา มลีนภาวํ นิหีนภาวญฺจ คจฺฉนฺติ สตฺตา เอเตหีติ กิเลสาฯ กามภวนาเมนาติ วตฺถุกามทีปเกน กามนาเมน รูปารูปภวทีปเกน จ ภวนาเมนฯ ตาทิสํ กาม ภวสงฺขาตํ อารมฺมณภูตํ วตฺถุ เอติสฺสาติ ตพฺพตฺถุกาฯ ตถา ปวตฺตนฺติ สีลพฺพตานิ ปรโต อามสนากาเรน อิทํ เม สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ อภินิวิสนากาเรน ขนฺเธสุ อตฺตาภินิเวสากาเรนจ ปวตฺตํฯ วตฺถุโตติ สภาวธมฺมโตฯ อยํ ปาปสงฺคโห อกุสลงฺคโห นวธา วุตฺโตติ โยชนาฯ [อกุสลสงฺคโห]

[163] มิสฺสก สงฺคเห ปาณาติปาตาทีนิ ปาปกมฺมานิ กโรนฺตานํปิ จิตฺตสฺส อารมฺมเณ อุชุกรณํนาม ฌาเนน วินา น สิชฺฌตีติ วุตฺตํ สตฺตฌานงฺคานีติฯ กลฺยาเณวา ปาปเกวา อารมฺมเณ อุชุกํ จิตฺตปฏิปาทนสงฺขาตสฺส อุปนิชฺฌายน กิจฺจสฺส องฺคานีติ อตฺโถฯ ตตฺถ โทมนสฺสํ อกุสลชฺฌานงฺคํฯ เสสานิ กุสลากุสลาพฺยากตานีติฯ กลฺยาณกมฺม ปาปกมฺมสงฺขาตาสุ สุคติ ทุคฺคติ วิวฏฺฏสงฺขาตาสุจ นานาทิสาสุ ตํตํทิสาติ มุขปฺปวตฺติสงฺขาตา จิตฺตสฺส คตินาม สมฺมาวา มิจฺฉาวา ปวตฺเตหิ ทสฺสนาทีหิ เอว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ ทฺวาทสมคฺคงฺคานีติฯ จิตฺตสฺส อุชุคติยาวา วงฺกคติยาวา คมนสฺส ปถงฺคานิ อุปายงฺคานีติ อตฺโถฯ

ตตฺถ มิจฺฉาทิฏฺฐิ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธโย ปาปกมฺม ทุคฺคติภว สงฺขาตาสุ อหิตทิสาสุ จิตฺตสฺส วงฺกคติยา คมนสฺส อุปายงฺคานิ, อิตรานิ กลฺยาณกมฺม สุคติภว วิวฏฺฏธมฺมสงฺขาตาสุ หิตทิสาสุ อุชุคติยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปาณาติปาตกมฺเม วิตกฺก วิจาร โทมนสฺเสกคฺคตา สงฺขาตํ จตุรงฺคิกชฺฌานํ มิจฺฉาสงฺกปฺป มิจฺฉาวายาม มิจฺฉาสมาธิ สงฺขาโต ติยงฺคีกมคฺโคจ เวทิตพฺโพฯ เอวํ เสเสสุ สุจริตทุจฺจริตกมฺเมสุ ฌานมคฺคา อุทฺธริตพฺพาฯ วิภงฺเค ปน สุตฺตนฺเตสุจ มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว มิจฺฉาสตีติ อิเมปิ จตฺตาโร อาคตาฯ อิเม ปน วิสุํ เจตสิกธมฺมา นโหนฺติฯ ตถา ตถา ปวตฺตานํ จตุนฺนํ ขนฺธานํ อธิวจนนฺติ กตฺวา อิธ นคหิตาฯ

[210] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘สุคติ ทุคฺคตีนํ นิพฺพานสฺส จ อภิมุขํ ปาปนโต มคฺคา; เตสํ ปถภูตานิ องฺคานิ มงฺคานี’’ติ วุตฺตํ; ตํ น สุนฺทรํ;

น หิ องฺคานิ มคฺคานํ ปถภูตานินาม โหนฺติ; มคฺคสทฺโทเยว ปถปริยาโย อฏฺฐกถาสุ วุตฺโต น องฺคสทฺโทติ;

[211] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘มคฺคสฺสวา อฏฺฐงฺคิกสฺส องฺคานิ มคฺคงฺคานี’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ อนุปปนฺนํฯ

อิธ หิ กตฺถจิ จิตฺเต ติยงฺคิโก กตฺถจิ จตุรงฺคิโกติอาทินา นานามคฺโคว อธิปฺเปโตติฯ อาธิปจฺจฏฺเฐน อินฺทฺริยานิฯ กิญฺจ อาธิปจฺจํฯ อตฺตาธีนวุตฺติเก ธมฺเม อตฺตโน คติยํ สพฺพโส วตฺเตตุํ สมตฺถภาโวฯ อิติ เตสุ เตสุ กิจฺเจสุ อตฺตโน อาธิปจฺจสงฺขาตํ อินฺทฏฺฐํ กโรนฺติ สาเธนฺตีติ อินฺทฺริยานิฯ อินฺทฏฺฐํ กาเรนฺตีติปิ อินฺทฺริยานิฯ อิสฺสรา อธิปติโนติ วุตฺตํ โหติฯ ตตฺถ ปญฺจจกฺขาทีนิ ทสฺสนาทิกิจฺเจสุ จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ อิสฺสราโหนฺติฯ พลวทุพฺพลมนฺท ติกฺขาทีสุ อตฺตาการานุวตฺตาปนโตฯ ภาวทฺวยํ อิตฺถาการาทิวเสน ปวตฺติยํ จตุสมุฏฺฐานิก รูปานํ สกลขนฺธปญฺจกสฺเสว วา อิสฺสโร โหติฯ อญฺญถา อปฺปวตฺติโตฯ

ตถา หิ ยสฺมิํ สนฺตาเน ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิภาโว ปวตฺตติฯ ตสฺมิํ สพฺเพ กมฺมาทิปจฺจยา จตุสมุฏฺฐานรูปสนฺตติํ สมุฏฺฐาเปนฺตา อิตฺถาการสหิตเมว สมุฏฺฐาเปนฺติ, โน อญฺญถาฯ ฉนฺทจิตฺตาธิปฺปายาปิ ตสฺมิํ มนฺทาการสหิตาว ปวตฺตนฺติฯ ตพฺพิปรีเตน ปุริสสนฺตานํ เวทิตพฺพํฯ ชีวิตทฺวยํ รูปา รูปสนฺตตีนํ รตฺติ ทิว มาส สํวจฺฉรานุกฺกเมน อทฺธานผรเณ สหชาตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติฯ เตสํ ตทายตฺตวุตฺติ กตฺตาฯ มโน วิชานนกิจฺเจฯ เวทนาปญฺจกํ ตถา ตถา อารมฺมณรสานุภวเนฯ สทฺธา อารมฺมณาวีมุจฺจเนฯ วีริยํ กมฺมนิ อลีน วุตฺติภาเวฯ สติ อารมฺมณุปฏฺฐาเนฯ สมาธิ อารมฺมเณ นิจฺจลฏฺฐิ ติยํฯ ปญฺญา อสมฺโมหกิจฺเจ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อิสฺสโร โหติฯ อนญฺญาภิภวนียภาเวน ปวตฺตนโตฯ ยถา หิ สิลายํ ปถวี สหชาเตหิ อนภิภวนียา โหติฯ อตฺตนาวเต อภิภวิตฺวา วิสุํ อวิชฺชมาเนวิย กตฺวา ปวตฺตติฯ ยถา จ อุทเก อาโป อคฺคิมฺหิ เตโช วาเต วาโยฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ

อญฺญายิตฺถ ปฏิวิชฺฌิตฺถาติ อญฺญาตํฯ น อญฺญาตํ อนญฺญาตํฯ จตุสจฺจธมฺโมฯ อมตํวา ปทํฯ อนญฺญาตํ ญสฺสามิ ชานิสฺสามีติ อนญฺญาตญฺญสฺสามิฯ อาขฺยาติกํปิ หิ ปทํ สญฺญาสทฺทภาเว ฐิตํ นามิกฏฺฐาเน ติฏฺฐติฯ ยถา มกฺขลิโคสาโล เอหิปสฺสิ โกติฯ เอวญฺหิ สติ ตสฺส ปทนฺตเรน สห สมาสภาโว นวิรุชฺฌตีติฯ อนญฺญาตญฺญสฺสามีติ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยํ อนญฺญา ตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํฯ อาทิมนสิการโต ปฏฺฐาย ตาทิเสน อุสฺสาเหน สห วิปสฺสนํ อารภนฺตสฺส ตสฺมิํ อุสฺสาเห อปฏิปสฺสทฺเธเยว โสตามตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺตสฺส อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ อาชานาตีติ อญฺญํฯ ตเมว อินฺทฺริยนฺติ อญฺญินฺทฺริยํ, ปถมมคฺเคน อนญฺญาตํ ญตฺวาปิ กิเลสปฺปหานกิจฺจสฺส อปรินิฏฺฐิตตฺตา ตสฺส ชานนกิจฺจสฺส วิปฺปกตภาเวน ยถา ทิฏฺเฐ ตสฺมิํ จตุสจฺจธมฺเม อมตปเทเอว วา ปุนปฺปุนํ ชานนกิจฺจ ยุตฺตานํ อินฺทฺริยนฺติ วุตฺตํ โหติฯ

อญฺญาตาวินฺทฺริยนฺติ อญฺญา ตาวิโน ปรินิฏฺฐิต อาชานน กิจฺจสฺส ขีณาสวสฺส อินฺทฺริยนฺติ อญฺญาตาวินฺทฺริยํฯ ติวิธํ เปตํ ตถารูเป ชานเน สมฺปยุตฺต ธมฺมานํ อิสฺสโร โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

ตตฺถ อิเมสํ สตฺตานํ ปากเฏ รูปกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริญฺญาย ปริญฺญายจ โหตีติ ทีเปตุํ อาทิโต ปญฺจ ปสาทินฺทฺริยานิ วุตฺตานิฯ ตสฺส อตฺตสฺส อิตฺถิปุม ตาเภโท อิเมสํ วเสน โหติฯ ตสฺมิํ วา อิตฺถิปุริส คาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริญฺญาย ปริญฺญายจ โหตีติ ทีเปตุํ กทนนฺตรํ ภาวินฺทฺริยทฺวยํ วุตฺตํฯ โสจ อตฺตา อิมสฺส วเสน ชีวสญฺญํ ลภติฯ ตสฺมิํวา ชีวคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริญฺญาย ปริญฺญายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ ชีวิตินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ อิทํ ปน ภาวินฺทฺริยโต ปุเร วตฺตพฺพํปิ รูปารูป มิสฺสกตฺตา อิธ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นามกาเย อตฺตคาหทฬฺหตฺตํ ตพฺพิมุตฺติจ อิมสฺส อปริญฺญาย ปริญฺญายจ โหตีติ ทีเปตุํ นามินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ อาทิโต วุตฺตํฯ โสจ อรูปี อตฺตา อิเมสํ วเสน สํกิลิฏฺโฐ วิปฺผนฺทิโตจ โหติฯ ตสฺมิํวา สุขิตทุกฺขิตคาโห ตพฺพิมุตฺติจ อิเมสํ อปริญฺญาย ปริญฺญายจ โหตีติ ทีเปตุํ ตทนนฺตรํ เปทนินฺทฺริยปญฺจกํ วุตฺตํฯ ตสฺส สํกิลิฏฺฐสฺส โวทานปฺปตฺติยา ตํตํคาหวิมุตฺติยาวา ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตรํ สทฺธาทิปญฺจินฺทฺริยํ วุตฺตํฯ ตาย ปฏิปตฺติยา โวทานปฺปตฺติ ยา อาทิ มชฺฌ ปริโยสาน ทสฺสนตฺถํ อนฺเต ตีณิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานิ วุตฺตานีติฯ

[212] วิภาวนิยํ ปน

‘‘เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธีติ อญฺเญสํ อคหณนฺติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

นหิ สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ อินฺทฺริยภาวารเหสุ ธมฺเมสุ เอตฺตาวตา อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิยา เตสํ อญฺเญสํ ภควโต เถรสฺสจ อคหณนฺติ ยุตฺตํ วตฺตุํฯ อินฺทฺริยภาวารหสฺส อญฺญสฺส อสมฺภวโตฯ ยทิ หิ สมฺภเวยฺย, สตํปิ สหสฺสํปิ คณฺหิสฺสติเยวาติฯ

พลิยนฺติ อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปฏิปกฺขธมฺเม สหนฺติ มทฺทนฺตีติ พลานิฯ ยถา อพลานํ พลิยนฺติฯ มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติฯ เอตฺถจ อพลาติ ทุพฺพลาฯ นนฺติ หีนวีริยํ ชนํฯ พลิยนฺตีติ พลสา กโรนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติฯ ปริสฺสยาติ อพลา ราคาทิ ปริสฺสยาติ อตฺโถฯ อปิจ, ปฏิปกฺขธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเฐน อกฺโข ภณิยฏฺเฐน พลานินามฯ ตสฺมา อสฺสทฺธิยสงฺขาเตน ปฏิปกฺขธมฺเมน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา สทฺธาพลํนามฯ โกสชฺชสงฺขาเตน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา วีริยพลํนามฯ มุฏฺฐสจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสติพลํนามฯ อุทฺธจฺเจน กมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตาสมาธิพลํนามฯ อวิชฺชายกมฺเปตุํ อสกฺกุเณยฺยตา ปญฺญาพลํ นามฯ เสสทุกทฺวยํ ปน อญฺญมญฺญํ ปฏิปกฺเขนโยเชตพฺพํฯ

[213] วิภาวนิยํ ปน

ปาปพลทุกํ ปฏิปกฺเขน โยเชตุํ นลพฺภตีติ กตฺวา ‘‘อหิริกาโนตฺตปฺปทฺวยํ ปน สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาเว เนวาติ’’ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาโวติจ ปฏิปกฺเขหิ อกมฺปิยตา ติจ อตฺถโต นานตฺตาภาวโตติฯ วีริยสมาธิพลานิ กุสลากุสลาพฺยากตานิฯ อหิริกาโนตฺตปฺปานิ อกุสลพลานิฯ เสสานิ กุสลาพฺยากตานีติฯ อธิปตีติ เอตฺถ ปตีติ สามิ อิสฺสโรฯ โส ปน ปเทส อิสฺสโร สกลิสฺสโรติ ทุวิโธฯ ตตฺถ อินฺทฺริยานิ ปเรสํ วิสเย สยํ ปรวเส วตฺติตฺวา อตฺตโน วิสเยเอว ปเรหิ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺตีติ ปเทสิสฺสรา นามฯ ปุพฺพาติ สงฺขารวเสน ปุพฺพาคมนวเสน วา วิเสเสตฺวา ปวตฺตํ อธิปติฏฺฐานํ ปตฺวา ปน อญฺโญ ทุติโย อิสฺสโรนาม นตฺถิฯ ตสฺมา อธิโก ปตีติ อธิปติฯ อตฺตา ธีนวุตฺตีนํ ปตีติ อธิปตีติจ วทนฺติฯ

ฉนฺโทเอว อธิปตีติ ฉนฺทาธิปติฯ

ฉนฺทวโต กิํนาม กมฺมํ นสิชฺฌตีติ เอวํ ปุพฺพาภิสงฺขารวเสนวา ปุพฺเพ อตีตภเวสุ สุฏฺฐุ อาเสวิตฉนฺทาคมนวเสนวา เตสุ เตสุ กลฺยาณ ปาปกมฺเมสุ สมฺปยุตฺตธมฺเม มโหโฆวิย ติณปณฺณกสเฏ อตฺตปราธีเน นิจฺจํ ปคฺคหิตธุเร กตฺวา ปวตฺโต กตฺตุกมฺยตา ฉนฺโทฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ นนุ เจตฺถ ปจฺฉิมา ตโย ธมฺมา อธิปติภาวํ คณฺหนฺตา อินฺทฺริยภาวํ อวิชหิตฺวาว คณฺหนฺตีติ อธิปติภูตาว สมานา อินฺทฺริยกิจฺจวเสน ปรวเสปิ วตฺตนฺตีติฯ สจฺจํ, อญฺญํ ปน อธิปติกิจฺจํ, อญฺญํ อินฺทฺริยกิจฺจนฺติ นตฺเถตฺถ โทโสติฯ ยถา หิ ราชา จกฺกวตฺตี เอกสฺส อตฺตโน ปุโรหิตสฺส สนฺติเก เอกํ ทิพฺพวิชฺชํ คณฺหาติฯ น เอตฺตาวตา ราชา จกฺกวตฺตินาม นโหติฯ นจ วิชฺชาเหตุ อญฺญสฺส วเสน วตฺตติฯ อญฺญญฺหิ จกฺกวตฺติ รชฺชกิจฺจํ, อญฺญํ วิชฺชาคหณ กิจฺจนฺติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ อธิปติกิจฺจํนาม ตํตํกิจฺจ วิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา อตุลฺยพเลน อภิภวิตฺวา สหชาต ธมฺเม อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจสุ อนิวตฺตมาเน กตฺวา ธุร วาหิตาฯ อินฺทฺริยกิจฺจํ ปน วิชานนาทิกิจฺจํ อารพฺภ ปวุจฺจตีติฯ

อาหรนฺติ สหชาตาทิปจฺจยสามญฺญโต อติเรเกน อสาธารณปจฺจยสตฺติวิเสเสน หรนฺติ ปวตฺเตนฺตีติ อาหาราฯ อาหรนฺติวา อชฺฌตฺตสมฺภูตา เต เต ปจฺจยธมฺมา ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาจ อตฺตานญฺเจว อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยกิจฺจํ ปจฺจยุปฺปนฺนกิจฺจญฺจ สุฏฺฐุ หรนฺติ วหนฺติ เอเตหีติ อาหาราฯ ยถาหสพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติฯ เอตฺถจ สพฺเพ สตฺตาติ เอเตน สพฺเพ อชฺฌตฺตสมฺภูตา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา วุตฺตาฯ อาหารฏฺฐิติกาติ ปจฺจยฏฺฐิติกาฯ ยถารหํ จตุวีสติปจฺจเยหิ ฐิติสภาวาติ อตฺโถฯ นนุเจตฺถ ปจฺจยาหาโรว วุตฺโตฯ น อาหารปจฺจโยฯ อิธ ปน จตุพฺพิโธ อาหารปจฺจยธมฺโมว วุตฺโตติฯ สจฺจํ, ปจฺจยฏฺเฐน ปน อาหารนามกานํ สพฺเพสํ จตุวีสติปจฺจยธมฺมานํ มชฺเฌ เยธมฺมา จตฺตาโร อาหาราติ วิเสเสตฺวา วุตฺตาฯ เต เตสํ ปจฺจยาหารานํปิ อาหารภูตาติ สิทฺธา โหนฺตีติฯ อิมสฺมิํ อตฺเถ จตุนฺนํ อาหารานํ มหนฺต ภาโว ปากโฏ โหตีติฯ

ตตฺถ ยถา ยวพีชานํวา สาลิพีชานํวา อานุภาโว นาม กฬิรงฺกุรานํ อุปฺปาทาน ปธานํ โหติฯ ตโตปรํ ปน สสฺสภาวํ ปตฺวา ฉ ปญฺจ มาเส วฑฺฒิยาวา ฐิติยาวา ปถวิ รสอาโปรสานํ อานุภาโว ปธานํ โหติฯ เอวเมวํ กพฬี การาหารูปชีวีนํ กามสตฺตานํ กมฺมสฺส อานุภาโวนาม ปฏิสนฺธิรูปุปฺปาทเน ปธานํ โหติฯ ตโตปรํ ปน ยาวตายุกํ วฑฺฒียาวาฐิติยาวา อุตุอาหารานํ อานุภาโว ปธานํ โหติฯ กมฺมชรูปานิ หิ ยาว อาสนฺนมรณา ปวตฺตมานานิปิ อุตุอาหาเรหิ อนุคฺคหิตานิเอว ปวตฺตนฺติฯ อุตุจ อาหารุ ปตฺถมฺภิโตเยว อตฺตโน กิจฺจํ กโรติฯ ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ จตุสนฺตติรูปํ กพฬีการาหาเรน อนุปตฺถมฺภียมานํ จิรํ นปวตฺตติฯ อุปตฺถมฺภียมานํเอว ยาวตายุกํ ปวตฺตติฯ ยถาจ สกุณาวา ฑํสมกสา ทโยวา ตุณฺเฑน อาหารํ คเหตฺวา อตฺตภาวํ โปเสนฺติฯ ตุณฺเฑ อสนฺเต อาหารํ อลภนฺตา มรนฺติฯ เอวเมว อิเม สตฺตา ผสฺเสน อารมฺมเณสุ รสํ คเหตฺวา เวทนาสงฺขาตํ อุปโภคปริโภคํ สมฺปาเทตฺวา ตณฺหาเวปุลฺลํ ปตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ ปูเรตฺวา ยาวชฺชตนาปิ วฏฺเฏ อนุกณฺฐมานา ปวตฺตนฺติฯ

ยทิ หิ ผสฺโสนาม น สิยา, อารมฺมณรสํ อลภิตฺวา เวทนา ปริโภครหิเตน ตณฺหุปฺปตฺติยา โอกาโส นตฺถีติ ติวิธวฏฺฏเมว นสิยาติฯ ยถาจ เต สกุณาทโย ปกฺเข วิยูหิตฺวา อนฺตรา อปตมานา รุกฺขโต รุกฺขํ วนโต วนํ วิจริตฺวา อตฺตานํ ยาเปนฺติฯ ปกฺเขสุ อสนฺเตสุ คมนํ อสมฺปาเทนฺตา ปติตฺวา มรนฺติฯ เอวเมวํ อิเม สตฺตา อายูหนลกฺขณาย เจตนาย เจตยิตฺวา กมฺมสมงฺคิตํ สมฺปาเทตฺวา ภวโต ภวํ วิจริตฺวา ยาวชฺชตนา วฏฺเฏ สํสรนฺติฯ ยทิ หิ เจตนานาม น สิยา, กมฺมวฏฺฏสฺส อภาโวฯ ตทภาเวจ วิปากวฏฺฏสฺส อภาโวฯ ตทภาเวจ ตทนุสยิตสฺส กิเลสวฏฺฏสฺส อภาโวติ วฏฺฏํนาม น สิยาติฯ ยถาจ เต สกุณาทโย จกฺขุนา โคจรฏฺฐานํวา ตํตํทิสาภาคํวา วิภาเวตฺวา ยาวชีวํ อตฺตานํ ยาเปนฺติฯ จกฺขุสฺมิํ อสนฺเต กิญฺจิคเหตพฺพวตฺถุํวา คนฺตพฺพฏฺฐานํวา อลภิตฺวา ตตฺเถว มรนฺติฯ

เอวเมวํ สมฺปยุตฺตา ธมฺมา อารมฺมณวิชานลกฺขเณน วิญฺญาเณน ตํตํอารมฺมณํ ลภิตฺวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ผสฺสาทโย อุปฺปาเทตฺวา ติวิธํ วฏฺฏํ วฏฺเฏนฺติฯ ยทิ หิ วิญฺญาณํนาม น สิยา, ผสฺสาทีนํ อารมฺมณลาโภเยว นตฺถีติ วฏฺฏเมว น สิยาติฯ เตนาห จตฺตาโร อาหาราฯลฯ วิญฺญาณํ จตุตฺถนฺติฯ สํยุตฺตเกจ –

จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อาหารา ภูตานํ วา สตฺตานํ ฐิติยา สมฺภเวสีนํวา สตฺตานํ อนุคฺคหาย กพฬีกาโร อาหาโร โอฬาริโกวา สุขุโมวา, ผสฺโส ทุตีโย, มโนสญฺเจตนา ตตียา, วิญฺญาณํ จตุตฺถนฺติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ภูตานนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตานํฯ สมฺภเวสีนนฺติ กลลาทิ กาเล ฐิตานํฯ จตุนฺนํปน อาหารานํ ยถาสมฺภวํ อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏวา ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเววา ฐิติยาวา อนุคฺคหายวา ปวตฺติ อากาโร วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน โกปเนตฺถ อาหาโรฯ กิํ อาหาเรตีติฯ กพฬีการา หาโร โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหาเรติฯ ผสฺสาหาโร ติสฺโส เวทนาฯ มโนสญฺเจตนาหาโร ตโย ภเวฯ วิญฺญาณา หาโร ปฏิสนฺธินามรูปนฺติ วุตฺตํฯ ตํ ปากฏผลวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โอชฏฺฐมกรูปุปฺปาทนํ ปน กพฬีการาหารสฺส มหนฺตํ กิจฺจํ นโหติฯ จตุสนฺตติรูปุปตฺถมฺภนเมว มหนฺตํฯ เตเนว หิ ปาฬิยํ ฐิติยาติจ อนุคฺคหายาติจ วุตฺตํฯ

อปิจ ยถา อุปนิสฺสยาเสวนปจฺจยา สุตฺตนฺติ กปริยายา อภิธมฺมปริยายาติจ ทุวิธา โหนฺติฯ ตถา อาหารปจฺจโยปิ ทุวิโธฯ ตตฺถ ยํ วุตฺตํ มโนสญฺเจตนาหาโร ตโยภเวติฯ ตํ สุตฺตนฺติกปริยายํ สนฺธาย วุตฺตํฯ นหิ ปฏฺฐาเน อรูปา หารา อสหชาตานํ ธมฺมานํ อาหารฏฺเฐน ปจฺจยานาม โหนฺตีติฯ ปญฺจวิญฺญาเณสุ ฌานงฺคานิ นลพฺภนฺติฯ ตานิ หิ ทุพฺพลกิจฺจฏฺฐานวตฺถุกตฺตา รูปาทีสุ อภินิปาตมตฺตานิ โหนฺตีติ น เตสุ วิชฺชมานา เวทนา เอกคฺคตา ฌานกิจฺจํ สาเธนฺตีติฯ

วิตกฺกปจฺฉิมกํ ฌานนฺติจ วุตฺตํฯ ฌานงฺคานํ นายกภูโตจ วิตกฺโก เตสุ นตฺถีติ ตตฺถ ตาเวทนา เอกคฺคตาโย ตํ น สาเธนฺตีติฯ วีริยุปตฺถมฺภรหิตา ธมฺมา สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ ถิรภาวปฺปตฺตา นโหนฺตีติ อวีริเยสุ โสฬสาเหตุกจิตฺเตสุ สมาธิพลกิจฺจํ น สาเธติฯ วีริยปจฺฉิมกํ พลนฺติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อวีริเยสุ พลานิ นลพฺภนฺตีติฯ เหตุรหิตา จ ธมฺมา วฏฺฏสฺส วิวฏฺฏสฺสจ ปตฺติยา ปถภาวํ นคจฺฉนฺติฯ เหตุปจฺฉิมโก มคฺโคติ หิ วุตฺตนฺติ อาห อเหตุเกสุ มคฺคงฺคานิ น ลพฺภนฺตีติฯ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเตจิตฺเต เอกคฺคตา อธิโมกฺขรหิ ตตฺตา เอกนฺเตน สํสปฺปนสภาวาย วิจิกิจฺฉาย อภิภูตตฺตา จ มคฺคินฺทฺริยพลภาวาย พลวตี นโหตีติ วุตฺตํ วิจิกิจฺฉา จิตฺเต เอกคฺคตา มคฺคินฺทฺริยพลภาวํ น คจฺฉตีติฯ ทฺวิเหตุก ติเหตุก ชวเนสฺเววาติ เอตฺถ ทฺวิเหตุก ติเหตุกสทฺเทน โมมูหทฺวยหสนชวนานิ นิวตฺเตติฯ ชวนสทฺเทน ติภูมกานิ ทฺวิเหตุกติเหตุกวิปากานิ นิวตฺเตติฯ

[214] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ทฺวิเหตุกติเหตุกคหเณน เอกเหตุเกสุ อธิปตีนํ อภาวํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, ชวนภาวสามญฺญตฺตา ปน หสนจิตฺเตปิ เตสํ อภาโว ทสฺเสตพฺโพเยว โหตีติฯ

ยถาสมฺภวนฺติ ลทฺธปุพฺพาติ สงฺขารสฺส ลทฺธปุพฺพาคมสฺส จ เอเกกสฺส อธิปติโน สมฺภวานุรูปํ เอโกว ลพฺภติฯ น ทุติโยฯ อิตรถา อธิปติเอว นสิยาติฯ เอวญฺจ กตฺวา ปฏฺฐาเน ยถา อินฺทฺริยปจฺจยวิภงฺเค อรูปิโนอินฺทฺริยา สมฺปยุตฺตกานํธมฺมานํ ตํสมุฏฺฐานานญฺจ รูปานํ อินฺทฺริยปจฺจเยน ปจฺจโยติ วุตฺตํฯ น ตถา อธิปติปจฺจยวิภงฺเคฯ ตตฺถ ปน ฉนฺทาธิปติ ฉนฺทสมฺปยุตฺตกานนฺติอาทินา เอเกกาธิปติ วิภาควเสเนว วุตฺตนฺติฯ เอวญฺหิ สติ อธิปติ อินฺทฺริยานํ วิเสโส ปากโฏ โหตีติฯ นเวริตาติ นว อีริตา กถิตาฯ กุสลา กุสลา พฺยากเตหิ สมากิณฺโณ กุสลาทิ สมากิณฺโณฯ [มิสฺสกสงฺคโห]

[164] จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธิฯ พุชฺฌนฺติวา ตานิ ตํ สมงฺคิโน เอตายาติ โพธิฯ จตุมคฺคญาณํฯ วุตฺตญฺเหตํ มหา นิทฺเทเส โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ-ญาณนฺติฯ ปกฺโขติ โกฏฺฐาโส สมฺภาโรฯ โพธิยา ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยาฯ อธิสีลา ธิจิตฺตา ธิปญฺญา สงฺขาตาสุ ตีสุ สิกฺขาสุ ปริยาปนฺนานํ สตฺถุสาสนธมฺมานํ เอตํนามํฯ เต ปน โกฏฺฐาสโต สตฺต วิธา โหนฺตีติ อาห จตฺตาโรสติปฏฺฐานาติอาทิฯ สมฺปยุตฺต ธมฺเมสุ ปมุขา ปธานา หุตฺวา กายาทีสุ อารมฺมเณสุ ติฏฺฐนฺติ นานารมฺมเณสุ จิตฺตคมนํ นิวตฺเตตฺวา เตสฺเวว กายาทีสุ จิตฺต นิพนฺธนวเสน ปวตฺตนฺตีติ ปฏฺฐานานิฯ สติเอว ปฏฺฐานานีติ สติ ปฏฺฐานานิฯ จตฺตาริสติปฏฺฐานานีติ วตฺตพฺเพ ธมฺมภาวํ อเปกฺขิตฺวา จตฺตาโรสติปฏฺฐานา ติวุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ กาเยอนุปสฺสนา กายา นุปสฺสนาฯ รูปกาเย รูปสมูเห อสฺสาสปสฺสาสาทิกสฺส อวยวกายสฺส ตํตํกายภาเวนวา อนิจฺจาทิภาเวนวา ยาว ตสฺมิํ ตสฺมิํ กาเย สมฺโมโห ปหิยฺยติฯ ตาว ปุนปฺปุนํ นิรนฺตรํ สมนุปสฺสนาติ อตฺโถฯ นวปฺปเภทาสุ เวทนาสุ สุขเวทนาทิ กายอวยวเวทนาย ตํตํ เวทนาภาเวน อุทยพฺพยวเสน จ อนุปสฺสนา เวทนานุปสฺสนาฯ โสฬส ปเภเทสุ สราคา ทีสุ จิตฺเตสุ สราคาทิกสฺส อวยวจิตฺตสฺส ตํตํ จิตฺตภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา จิตฺตานุปสฺสนาฯ ปญฺจปเภเทสุ นีวรณาทีสุ ธมฺเมสุ กามจฺฉนฺทาทิกสฺส อวยวธมฺมสฺส ตํ ตํ ธมฺมภาเวน อุทยพฺพยวเสนจ อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนาฯ

[215] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘กุจฺฉิตานํ เกสาทีนํ อาโยติ กาโยฯ อสฺสาส ปสฺสาสานํวา สมูโห กาโย’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทร เมวฯ

[216] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘กายสฺส อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

กาเย กายานุปสฺสี วิหรตีติ หิ วุตฺตํฯ เอเตน หิ กาเย อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนาติ อยมตฺโถว ปธานโต ทสฺสิโตติฯ

[217] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘เวทนานํ วเสน อนุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสีติ หิ วุตฺตํฯ ตถา จิตฺตานุปสฺสนา ปเทปิฯ

[218] ยํปิ ตตฺถ

‘‘สญฺญาสงฺขารานํ ธมฺมานํ ภินฺนลกฺขณานเมว อนุปสฺสนา ธมฺมานุปสฺสนา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรเมวฯ

น หิ กตฺถจิ ปาฬิยํ สญฺญาสงฺขาราว วิเสเสตฺวา ธมฺมาติ วุตฺตา อตฺถีติฯ ปาฬิยญฺหิ ฉนีวรณา ปถมํ ธมฺมาติ วุตฺตาฯ ตโต ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาฯ ตโต ทฺวาทสายตนานิฯ ตโต สตฺตโพชฺฌงฺคาฯ ตโต จตฺตาริ สจฺจานีติฯ ยทิเอวํ เอกาย ธมฺมานุปสฺสนาย วุตฺตาย อิตราปิ สิทฺธาติ สติปฏฺฐานํ เอกเมว วตฺตพฺพํ, น จตฺตาโรติฯนฯ โย หิ ธมฺมานุปสฺสนายํ รูปกฺขนฺโธ วุตฺโตฯ โส รุปฺปนลกฺขณานุปสฺสนวเสน วุตฺโตฯ รุปฺปนลกฺขณญฺหิ นิพฺพตฺติตปร มตฺถธมฺโมฯ โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต สุขุมสฺส อตฺตวิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติฯ กาโยติ ปน ตํตํ สมูหภูตรูปธมฺมวเสน เวทิตพฺโพฯ นรุปฺปนลกฺขณวเสนฯ นจ ตํตํ กายภาเวน คหิโต ตํตํ รูปธมฺมสมูโห นิพฺพตฺติต ปรมตฺถธมฺโมนาม โหติฯ ปญฺญตฺติมิสฺสกตฺตาฯ โสจ ตถา อนุปสฺสนฺตสฺส วิเสสโต โอฬาริกสฺส สุภาทิ วิปลฺลาสสฺส ปหานาย โหตีติฯ ตถา เวทนาจิตฺเตสุปิ โอฬาริกวิปลฺลาโส สุขุมวิปลฺลาโสติ ทฺเว ทฺเว วิปลฺลาสา โหนฺติฯ ตตฺถ อตฺตุปนิพนฺธา นิจฺจสุข วิปลฺลาสา โอฬาริกาฯ อตฺตวิปลฺลาโส สุขุโมฯ ตตฺถ เวทนา จิตฺตา นุปสฺสนา โอฬาริกวิปลฺลาสานํ ปหานาย วิสุํ วุตฺตาฯ ธมฺเมสุ เวทนากฺขนฺธวิญฺญาณกฺขนฺธา สุขุม วิปลฺลาส ปหานายาติฯ ตสฺมา จตฺตาโรว สติปฏฺฐานา วตฺตพฺพาติฯ สมฺมา ปทหนฺติ เอเตหีติ สมฺมปฺปธานานิฯ

กามํ ตโจจ นฺหารุจ, อฏฺฐิจ อวสิสฺสตุฯ อุปสฺสุสฺสตุ เม สรีเร มํสโลหิตํฯ ยนฺตํ ปุริสถาเมน ปุริสปรกฺกเมน ปตฺตพฺพํฯ น ตํ อปตฺวา วีริยสฺส สณฺฐานํ ภวิสฺสตีติ เอวํ อนิวตฺตนวุตฺติ วเสน ปวตฺตสฺส สมฺมาวายามสฺส เอตํ นามํฯ โส ปน ตถา ปวตฺโต เอโกปิ สมาโน กิจฺจสิทฺธิวเสน จตุธา โหตีติฯ วุตฺตํ อุปฺปนฺนานนฺติอาทิฯ

ตตฺถ อุปฺปนฺนานํปาปกานนฺติ อสุกสฺมิํ กาเล เทเส ฐาเน วา อหํ อิทญฺจิทญฺจ นาม ปาปํ อกาสิํ, อิทญฺจิทญฺจนาม มยฺหํ อุปฺปนฺนนฺติ เอวํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนภาเวน วิทิตานํ อกุสลานํฯ ปหานายาติ เตสํ อตฺตโน สนฺตาเน อชฺชตคฺเค ยาวปรินิพฺพานาปุน อนุปฺปาทธมฺมตาปาทนกรณตฺถํฯ วายาโมติ สีล ปูรณ สมถ วิปสฺสนาภาวนากมฺเมสุ ทฬฺหํ วายาโมฯ อนุปฺปนฺนานนฺติ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนปุพฺพนฺติ อวิทิตานํ ปรสนฺตาเนสุวา สุตฺตนฺเตสุวา ทิสฺวาวา สุตฺวาวา วิทิตานํฯ อนุปฺปาทายาติ เยสํ อกุสล มูลานํ อตฺถิตาย อิเมสํ สตฺตานํ อีทิสานิ กิเลสชาตานิ วา ปาปกมฺมานิวา อุปฺปชฺชนฺติฯ ตานิ มยิ วิชฺชนฺติเอวฯ อหํปิ เตหิ กิเลเสหิวา กมฺเมหิวา อปริมุตฺโตเยวฯ อหํปิ สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตเรสุวา ตานิ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทสฺสา มิเยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา เตสํ อกุสลมูลานํ อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปตฺติยา ปจฺจยสมุจฺฉินฺทนตฺถํฯ อนุปฺปนฺนานํกุสลานนฺติ จตุภูมเกสุ กุสลธมฺเมสุ สตฺตวิสุทฺธิปเภเทสุ อิเมนาม วิสุทฺธิธมฺมา มยา อปฺปตฺตา อนธิคตาเอว โหนฺตีติ เอวํ ญตฺวา สมเย อนติกฺกนฺเตเอว อปฺปตฺตานํ อนธิคตานํ อุปริ วิสุทฺธิธมฺมานํ อธิคมนตฺถายฯ

อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ภิยฺโย ภาวายาติ ยานิ สีลาทีนิ กุสลานิ มยิ อุปฺปนฺนานิฯ ตานิ ยาว นิยามํ นโอกฺกมนฺติ, ตาว มยฺหํ เอตานีติ วตฺตุํ นารหนฺติฯ สฺเววา ปรสุเววา ภวนฺตรํ ปตฺวาวา ภิชฺชิสฺสนฺติ เยวาติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปนฺนานํ เตสํ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตาปาทนวเสน สุฏฺฐุตรํ วฑฺฒนตฺถายฯ

เอเตสุ ปน จตูสุ มุเขสุ เยน เกนจิ เอเกน มุเขน อุปฺปนฺโน วายาโม จตุกิจฺจสาธโกเอว โหตีติ เวทิตพฺโพฯ อฏฺฐกถายํ ปน มคฺคกฺขเณ เอว เอกสฺส ตสฺส จตุกิจฺจสาธกตา วุตฺตาติฯ

อิชฺฌนํ อิทฺธิ, ตสฺส ตสฺส โยคกมฺมสฺส สิทฺธิ สมิทฺธิ นิพฺพตฺตีติ อตฺโถฯ สา ปน สงฺเขปโต อภิญฺเญยฺยานํ ธมฺมานํ อภิญฺญาสิทฺธิ, ปริญฺเญยฺยานํ ปริญฺญาสิทฺธิ, ปหาตพฺพานํ ปหานสิทฺธิ, สจฺฉิกา ตพฺพานํ สจฺฉิกรณสิทฺธิ, ภาเวตพฺพานํ ภาวนาสิทฺธีติ ปญฺจวิธา โหติฯ อิชฺฌตีติวา อิทฺธิ สตฺถุสาสเน โยคกมฺเมน อิชฺฌนฺตานํ สพฺเพสํ มหคฺคต โลกุตฺตรธมฺมานํ นามํฯ ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโทฯ อิทฺธิยา ปาโทติ อิทฺธิปาโทฯ อิทฺธิปตฺติยา พลวุปาโย ปธานการณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ โส ปน จตุนฺนํ อธิปติธมฺมานํ วเสน จตุธา โหตีติ วุตฺตํ จตฺตาโร อิทฺธิปาทาติอาทิฯ อธิปติภูโต ฉนฺโทว อิทฺธิปาโทติ ฉนฺทิทฺธิปาโทฯ เอสนโย เสเสสุปีติฯ เอตฺถจ สพฺเพ มหคฺคตานุตฺตรภูตา อุตฺตริมนุสฺส ธมฺมานาม นปากติเกน ฉนฺเทนวา วีริเยนวา จิตฺเตนวา ปญฺญาย วา อธิคนฺตพฺพา โหนฺติฯ เยน เกนจิ ปลิโพเธน ปฏิพาหิตุํ อสกฺกุเณยฺเยน อธิปติภาวปตฺเตน ฉนฺทาทินาเอว อธิคนฺตพฺพาฯ ตสฺมา อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อธิปติภูตาว อิธ อธิปฺเปตาติ ทฏฺฐพฺพาติฯ

[219] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘อิชฺฌติ อธิฏฺฐานาทิกํ เอตายาติ อิทฺธิ, อิทฺธิวิธญฺญาณํฯ อิทฺธิยา ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ วุตฺตํฯ ตํ สํยุตฺตเก กตมาจ ภิกฺขเว อิทฺธิฯ อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติฯลฯ ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว อิทฺธีติ อิมาย ปาฬิยา สเมติฯ เอวํสนฺเตปิ อิธ อภิธมฺมปริยาโยว อธิปฺเปโตติ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ

วิภงฺเค ปน ปถมวาเร โลกิย โลกุตฺตรมิสฺสกา จิตฺต เจตสิกราสีเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตาฯ

อฏฺฐกถายญฺจ-ปถมชฺฌาน ปริกมฺมํหิ อิทฺธิปาโทนามฯ ปถมชฺฌานํ อิทฺธินามฯลฯ เนวสญฺญา นาสญฺญายตนชฺฌานปริกมฺมํ อิทฺธิปาโทนามฯ เนวสญฺญานาสญฺญา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินามฯ โสตาปตฺติมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโท นามฯ โสตาปตฺติมคฺโค อิทฺธินามฯลฯ อรหตฺตมคฺคสฺส วิปสฺสนา อิทฺธิปาโทนามฯ อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติจฯ ปถมชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนามฯ ทุติยชฺฌานํ อิทฺธินามฯ ลฯ อากิญฺจญฺญายตนชฺฌานํ อิทฺธิ ปาโทนามฯ เนวสญฺญา นาสญฺญา ยตนชฺฌานํ อิทฺธินามฯ โสตา ปตฺติมคฺโค อิทฺธิปาโทนามฯ สกทาคามิมคฺโค อิทฺธินามฯลฯ อรหตฺตมคฺโค อิทฺธินามาติ จ วุตฺตํฯ ตํตํ ปาทกชฺฌานํ อิทฺธิปาโทนามฯ ตโต ตโต วุฏฺฐหิตฺวา อุปฺปาทิตมคฺโค อิทฺธินามาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ อิธ ปน อุตฺตรจูฬภาชนิเย อาคตนเยน จตฺตาโร อธิปติธมฺมาเอว อิทฺธิปาทาติ วุตฺตาฯ

ตตฺถ ปน โลกุตฺตรภูตาเอว อธิปฺเปตาฯ อิธ โลกิย โลกุตฺตร มิสฺสกภูตาติฯ อินฺทฺริยพลานิ อตฺถโต เหฏฺฐา วุตฺตาเนวฯ ปากฏฏฺฐานโต ปน จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธาย ถาโม เวทิตพฺโพฯ ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยสฺสฯ ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติยาฯ ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเวสตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุเอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิสฺสฯ ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ ฌาเนสุ เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปญฺญาย ถาโม เวทิตพฺโพฯ ยถาห-กตฺถ ภิกฺขเว ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพํฯ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอตฺถ ปญฺญินฺทฺริยํ ทฏฺฐพฺพนฺติฯ สมฺโพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, สมนฺตโต พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ พุชฺฌนฺติ วา เอตายาติ กตฺวาฯ สา หิ จตุสจฺจธมฺมํ พุชฺฌมานา เอกกฺขเณ โสฬสหิ อตฺเถหิ สทฺธิํ สมนฺตโต พุชฺฌติ, น เอกเทส โตติ ตสฺสา สมฺโพธิยา สมุฏฺฐาปนฏฺเฐน สมฺโพธิยา องฺโค สหการีพลวปจฺจโยติ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ สติเอว สมฺโพชฺฌงฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโคฯ

สา หิ กายาทีสุ จตูสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺฐุสํวฑฺฒมานา อนุปุพฺเพน สพฺพปมาท ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อปฺปมาทปกฺขญฺจ ปูเรตฺวา จตุมคฺคญฺญาณ สงฺขาตํ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐาเปตีติฯ วิปสฺสนาย ภูมิภูเต อชฺฌตฺต พหิทฺธาธมฺเม วิจินาติ กกฺขฬตฺตผุสนาทีหิ อนิจฺจตาทีหิจ วิวิธา กาเรหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโนวิย เตสุ ทฏฺฐพฺพาการํ อเสสํ อุปธาเรตีติ ธมฺมวิจโยฯ โสเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ ธมฺมวิจย สมฺโพชฺฌงฺโคฯ โสปิ หิ อตฺตโน โคจรภูเตสุ เตสุ ธมฺเมสุ ภาวนาวเสน สุฏฺฐุสํวฑฺฒมาโน อนุปุพฺเพน สพฺพํสมฺโมห ปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ อสมฺโมหปกฺขํ ปูเรตฺวา สยํ จตุมคฺคญาณ สมฺโพธิ หุตฺวา สมุฏฺฐหตีติฯ สมฺมปฺปธานวีริยเมว สมฺโพชฺฌงฺโคติ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตมฺปิ หิ จตุพฺพิเธสุ อตฺตโน โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ สํวฑฺฒมานํ อนุปุพฺเพน สพฺพํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ ลีนสงฺโกจ โกสชฺชปกฺขํ กิเลสชาตํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธุรสํปคฺคหปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐา เปตีติฯ

ปีติเยว สมฺโพชฺฌงฺโค ปีติ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ สาปิ หิ วุตฺตปฺปกาเรสุ โคจเรสุ สุฏฺฐุ สํวฑฺฒมานา กุสเลสุ ธมฺเมสุ สพฺพํ จิตฺตสฺส อรติอุกฺกณฺฐปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ ธมฺมรติ ธมฺมนนฺทิธมฺมาราม ปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐาเปติฯ ปสฺสทฺธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโค ปสฺสทฺธิ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ สาปิ หิ วุตฺตปกาเรสุ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส สารมฺภ ทรถปกฺขํ วิธเมตฺวา สพฺพํ วูปสนฺตสีตลปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐาเปติฯ สมาธิเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ สมาธิ สมฺโพชฺฌงฺโคฯ ตสฺส สมฺโพธิสมุฏฺฐาปนตา ปากฏาฯ ตตฺรมชฺฌตฺตตา สงฺขาตา อุเปกฺขาเอว สมฺโพชฺฌงฺโคติ อุเปกฺขา สมฺโพชฺฌงฺโคฯ สาปิหิ วุตฺตปฺปกาเรสุ สติอาทีนํ โคจเรสุ ภาวนาวเสน สุฏฺฐุ สํวฑฺฒมานา สพฺพํ จิตฺตสฺส ลีนุทฺธจฺจปกฺขํ วิธเมตฺวา สมวาหิตปกฺขํ ปูเรตฺวา วุตฺตปฺปการํ สมฺโพธิํ สมุฏฺฐาเปตีติฯ สมฺมา อวิปรีตโต ทสฺสนํ สมฺมาทิฏฺฐิฯ

สา ปน ทุกฺเข ญาณํ, ทุกฺขสมุทเย ญาณํ, ทุกฺขนิโรเธ ญาณํ, ทุกฺขนิโร ธคามินิปฏิปทาย ญาณนฺติ จตุพฺพิธา โหติฯ สมฺมา อวิปรีตโต สํกปฺปนํ สมฺมาสงฺกปฺโปฯ ยถา สมฺมาทิฏฺฐิ ทฏฺฐพฺพสภาเวสุ ผรมานา ปวตฺตติ ตถา ตสฺสา สํวิธานนฺติ อตฺโถฯ เตเนว หิ โส ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิโตติฯ ยถาห-ยาจาวุโส วิสาข สมฺมาทิฏฺฐิ, โยจ สมฺมาสงฺกปฺโป, อิเม ธมฺมา ปญฺญากฺขนฺเธ สงฺคหิตาติฯ สมฺมาวาจา ทโย ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาเยวฯ สมฺมา วายมนฺติ เอเกนาติ สมฺมาวายาโมฯ จตุกิจฺจสาธกํ สมฺมปฺปธาน วีริยํฯ ปสฺสทฺธิทฺวยํ ปสฺสทฺธิสามญฺเญน เอกํ กตฺวา จุทฺทเสเต สภาวโตติ วุตฺตํฯ สตฺตธาติ วุตฺตปฺปการานํ สติปฏฺฐานจตุกฺก สมฺมปฺปธานจตุกฺกาทีนํ วเสน สตฺตธาฯ อิทานิ เตสํ จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ ฐานเภทํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาหฯ

[220] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘สตฺตธา ตตฺถ สงฺคโหติ วตฺวา ปุน ตํ ทสฺเสตุํ สงฺกปฺปปสฺสทฺธิจาติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

น หิ ตตฺถ สตฺต สรูปํ ลพฺภตีติฯ สงฺกปฺโป วิรติตฺตยญฺจ เอกํ มคฺคงฺคฏฺฐานํ ปาปุณาติฯ ปสฺสทฺธิจ ปีติจ อุเปกฺขาจ เอกํ โพชฺฌงฺคฏฺฐานํฯ ฉนฺโทจ จิตฺตญฺจ เอกํ อิทฺธิปาทฏฺฐานนฺติ เอวํ นวธมฺมา เอกฏฺฐานิกา โหนฺติฯ เอกํ วีริยํ จตุสมฺมปฺปธาน อิทฺธิ ปาทินฺทฺริย พลโพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน นวฏฺฐานิกํฯ เอกา สติ จตุสติปฏฺฐาน อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน อฏฺฐฏฺฐานิกาฯ เอโก สมาธิ อินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน จตุฏฺฐานิโกฯ เอกาปญฺญา อิทฺธิปาทินฺทฺริย พล โพชฺฌงฺค มคฺคงฺค วเสน ปญฺจฏฺฐานิกาฯ เอกา สทฺธา อินฺทฺริย พล วเสน ทุฏฺฐานิกาติฯ เต ปน สตฺตติํส ปเภทา ธมฺมา ปุพฺพภาเค นานารมฺมณา นานาขณิกาจ โหนฺติฯ มคฺคผเลสุ ปน นวฏฺฐานิกํ วีริยํ เอกเมว นิพฺพานํ อารมฺมณํกตฺวา นวสุฐาเนสุ อตฺต ปฏิปกฺขานํ ปาป ธมฺมานํ ปจฺจย ยมุคฺฆาตวเสน นว กิจฺจานิ สาธยมานํ เอกเมว ปวตฺตติฯ เอส นโย อฏฺฐฏฺฐานิกาทีสุฯ

ตสฺมา เต เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต สพฺเพ เอกโต อุปลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ สพฺเพ โลกุตฺตเร โหนฺตีติฯ นวาสงฺกปฺป ปีติโยติ เอตฺถ วาสทฺโท กฺวจิ สทฺทตฺโถฯ สงฺกปฺโป กฺวจิ ทุตียชฺฌานิกา ทิเกปีติจ กฺวจิ จตุตฺถชฺฌานิกาทิเก โลกุตฺตเร นโหนฺตีติ อตฺโถฯ

โลกิเยปีติ สีลวิโสธนาทิวเสน ปวตฺเต กามา วจรกุสลาทิเก โลกิยกุสล กฺริยจิตฺตุปฺปาเทปิฯ ยถา โยคนฺติ สีลวิโสธนกมฺม สมถกมฺมนามรูปปริคฺคหาทิกมฺเมสุ ยุชฺชิตพฺพานํ วิรติตฺตยาทีนํ อนุรูปํฯ ฉพฺพิสุทฺธิปวตฺติยนฺติ สีล วิสุทฺธาทีนํ ฉนฺนํ วิสุทฺธีนํ อนุกฺกเมน ปวตฺติกาเลฯ เอเตน ทิฏฺเฐว ธมฺเม มคฺคผลปติฏฺฐาภาวตฺถาย ปูริเต จตุปาริสุทฺธิ สีเลปิ สทฺธาสติอาทโย โพธิปกฺขิเยสุ สงฺคหิตา เอว โหนฺติฯ ตถา มคฺคปาทกตฺถาย อุปฺปาทิเตสุ มหคฺคตชฺฌาเนสุ มีติ ทสฺเสติฯ ตถา หิ โพชฺฌงฺคสํยุตฺตเก –

เอวํ ภาวิโต โข กุณฺฑลิย อินฺทฺริยสํวโร ตีณิ สุจริตานิ ปริปูเรติฯ เอวํ ภาวิตานิ ตีณิ สุจริตานิ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน ปริปูเรนฺติฯ เอวํ ภาวิตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติฯ เอวํ ภาวิตา สตฺต โพชฺฌงฺเค วิชฺชาวิมุตฺติโย ปริปูเรนฺตีติ วุตฺตํฯ

อฏฺฐกถายํปิ นเกวลํ พลววิปสฺสนา มคฺคผเลสุเอว โพชฺฌงฺเค อุทฺธรนฺติฯ วิปสฺสนาปาทก กสิณชฺฌาน อานาปาณา สุก พฺรหฺมวิหารชฺฌาเนสุปิ อุทฺธรนฺตีติ วุตฺตํฯ [โพธิปกฺขิยสงฺคโห]

[165] สพฺพสงฺคเห ปญฺจกฺขนฺธาติ ปญฺจ ราสโยฯ อตีตาทิ เภท ภินฺนานํ รูปานํ ขนฺโธ ราสีติ รูปกฺขนฺโธฯ เอกสฺมิํ รุปฺปน ลกฺขเณ ราสิํ กตฺวา ญาเณน ปริคฺคหิตา รูปธมฺมาเอวฯ ตถา เอกสฺมิํ เวทยิตลกฺขเณ สญฺชานน ลกฺขเณ ราสิํ กตฺวา ปริคฺคหิตา อตีตาทิเภทภินฺนา เวทนาสญฺญาโย เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ จนามฯ สงฺขโรนฺตีติ สงฺขาราฯ ผสฺส เจตนา ทโยฯ

เตหิ ฉสุวา อุปปตฺติทฺวาเรสุ ตีสุวา กมฺมทฺวาเรสุ เอกโต สงฺคมฺม สมาคมฺม ผุสนเจตยิตาทีหิ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺเจหิ ทสฺสนสวนาทีนิ สาธารณกิจฺจานิวา กายิก วาจสิกมานสิกานิวา สยน นิสชฺชฏฺฐาน คมน กถน จินฺตนาทีนิ สพฺพานิ กิจฺจานิ กโรนฺติ วิทหนฺตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ สํยุตฺตเก –

กิญฺจ ภิกฺขเว สงฺขาเร วเทถฯ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติฯ กิญฺจ สงฺขตํ อภิ สงฺขโรนฺติ, รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติฯ เวทนํ เวทนตฺถาย สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺติฯ สญฺญํ สญฺญตฺถาย สงฺขต อภิสงฺขโรนฺติฯ สงฺขาเร สงฺขารตฺถาย สงฺขต มภิสงฺขโรนฺติฯ วิญฺญาณํ วิญฺญาณตฺถาย สงฺขต มภิ สงฺขโรนฺตีติฯ สงฺขต มภิสงฺขโรนฺตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา สงฺขาราติ วุจฺจนฺตีติฯ

ตตฺถ รูปํ รูปตฺถาย สงฺขตมภิสงฺขโรนฺตีติ ยสฺมิํ ยสฺมิํ กาเล สยน นิสชฺชาทิวเสน ปวตฺตา ยา ยา รูปวิกติ อิจฺฉียติ, ตสฺมิํตสฺมิํ กาเล ตสฺสา ตสฺสา รูปวิกติยา ชาตตฺถาย อิริยาปถ ปริวตฺตนาทิ วเสน ตํ ตํ รูปวิกติํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตีติ อตฺโถฯ ขชฺชโภชฺชาทิกํ วตฺถาลงฺการาทิกํ มญฺจ ปีฐ เคห รถาทิกํ สพฺพํ อุปโภค ปริโภคภูตํ พาหิร รูปํปิ คเหตฺวา โยเชตุํ วฏฺฏติเยวฯ เวทนนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ สพฺพํปิ เวทนํฯ ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺมิกํ เวทนํ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตา จิตฺตกมฺมนจฺจคีตาทีนิ ตํ ตํ เวทนุปกรณานิ สมฺปาทน วเสน สมฺปรายิกญฺจ อภิสงฺขโรนฺตา มานุสกํวา ทิพฺพํวา ตํตํ เวทนํ ปตฺเถตฺวา ทาน สีลาทิ สมฺปาทน วเสน อภิสงฺขโรนฺติฯ เอสนโย เสเสสุปิฯ สงฺขาเรสุ ปน ผสฺสํ ผสฺสตฺถาย เจตนํ เจตนตฺถายาติอาทินา ทานํ ทานตฺถาย สีลํ สีลตฺถาย ปาณาติปาตํ ปาณาติปาตตฺถายาติอาทินา วา สพฺพํ โลกปวตฺติํ ญตฺวา วิตฺถาเรตพฺพาติฯ เอตฺถ สิยา, กสฺมา สงฺขาเรสุ ปากฏา เจตนาทโย วิตกฺกาทโย โลภาทโย สทฺธาสติปญฺญาทโยจ ธมฺเม วิสุํ วิสุํ ขนฺธภาเวน อวตฺวา เวทนาสญฺญาว วุตฺตาติฯ วุจฺจเตฯ

ยถา หิ เฉโก มหาภิสกฺโก เภสชฺชมูลานิ คเหตฺวา จุณฺณํ กโรนฺโต เตสุ มูเลสุ อิมานิ ถูลานิปิ มุทูนิ โหนฺติฯ อิมานิ ขุทฺทกานิปิ กกฺขฬานิ โหนฺตีติ ญตฺวา ตโต ปถมตรํ กกฺขฬานิ วิสุํ อุทฺธริตฺวา สุฏฺฐุ โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติฯ เสสานิ ปน สพฺพานิ มุทูนิ เอกโต กตฺวา โกฏฺเฏตฺวา จุณฺณํ กโรติฯ ตโต อุภยานิ มิสฺเสตฺวา สิลายํ ปิเสตฺวา เภสชฺชกมฺเม อุปเนติฯ เอวํ กโรนฺโต นกิลมติฯ เอวเมวํ ภควาปิ นามรูปธมฺเมสุ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา นิจฺจสุขอตฺต วิปลฺลาสานํ ปหานตฺถาย อนุยุญฺชนฺตา เทวมนุสฺสา วิภาเค อกเต ตีสุ ธมฺเมสุ กิลมิสฺสนฺตีติ ญตฺวา นามธมฺเมสุ เวทนาสญฺญาจิตฺตสงฺขาเต ตโย ธมฺเม วิสุํ อุทฺธริตฺวา เอกเมกํ ขนฺธํ นาม กตฺวา เทเสสิฯ ตถา หิ ยถา มจฺฉานาม อุทเก สติ อุกฺกณฺฐิตา นาม นตฺถิฯ อสติ ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺฐิตาเยว โหนฺติฯ ยถาวา มธุกราวา ภมราวา ยสฺมิํ วเน ปุปฺผรส ผลรเส ลภนฺติ, ตตฺถ อุกฺกณฺฐิตานาม นตฺถิฯ อลภมานา ปน เอกนฺเตน อุกฺกณฺฐิตาเอว โหนฺติฯ เอวเมว อิเมสํ สตฺตานํ สุข สญฺญิเตสุ ปติสรเณสุ เวทนาสทิสํ ปติสรณํนาม นตฺถิฯ มนุสฺสเทวพฺรหฺมสมฺปตฺติโย อสฺสาเทนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อสฺสาเทนฺติฯ ยทิจ ตาหิ วินา ยถิจฺฉิตํ สุขเวทนํ ลเภยฺยุํฯ โกนาม ตา สาทิยิสฺสติฯ ตถา ผสฺสเจตนาทีหิ วิตกฺกวิจารวีริยาทีหิ โลภโทสาทีหิ สทฺธาสติปญฺญาทีหิ จ สงฺขารกฺขนฺธธมฺเมหิ ทิฏฺฐธมฺมิกํ สมฺปรายิกญฺจ ยํกิญฺจิ สงฺขตํ อภิสงฺขโรนฺตาปิ สุขเวทนตฺถายเอว อภิสงฺขโรนฺติฯ ยทิจ ตาทิเสน อภิสงฺขรเณน วินาปิ ยถิจฺฉิตํ สุขํ ลเภยฺยุํ, เตหิ ธมฺเมหิ อตฺโถ นตฺถีติ โกนาม เต ธมฺเม อภิสงฺขริสฺสตีติฯ

อิติ สุขสญฺญิเตสุ ธมฺเมสุ เวทนานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํสคตํ สุขสญฺญิตฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา ภควา ตํ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติฯ ตถา อิเมสํ สตฺตานํ อตฺตสญฺญิเตสุ ปติสรเณสุ สญฺญาสทิสํ ปติสรณํ นาม นตฺถิฯ

ตถา หิ ตสฺมิํ ตสฺมิํ สตฺตนิกาเย อุปฺปนฺนา เต เต สตฺตา อตฺตาโน อตฺตโน วิสเยสุ สพฺพํ ชานิตพฺพํ สญฺญาย สญฺชานิตฺวา วิญฺญุตฺตํ อาปชฺชนฺติฯ ตถา วิญฺญุตฺตํ อาปชฺชนฺตา ยตฺตกํ ปเร ชานนฺติฯ ตตฺตกํ มยํปิ ชานามฯ โก อมฺหากํ อุตฺตริตโรติ เอวํ โลเก ญาณสมฺมภํ สญฺญํ ปรมํ อตฺตานํ กตฺวา วิจรนฺติฯ อิติ อตฺตสญฺญิเตสุ ธมฺเมสุ สญฺญานาม อิเมสํ สตฺตานํ ปรมุกฺกํ สคตํ อตฺตสญฺญิตฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา ภควาตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติฯ ตถา อิเมสํ สตฺตานํ นิจฺจสญฺญิเตสุ ปติสรเณสุ จิตฺตสทิสํ ปติสํรณํ นาม นตฺถิฯ ตถา หิ สตฺตา สุขํ ทุกฺขํนาม อนิจฺจํ สุขปตฺตานํ ทุกฺขํ นตฺถิฯ ทุกฺข ปตฺตานํ สุขํ นตฺถีติวาฯ สญฺญานาม อนิจฺจา, กทาจิ ปมุสฺสติ กทาจิ นปมุสฺสตีติวาฯ วีริยํนาม อนิจฺจํฯ กทาจิ อารภติ, กทาจิ น อารภตีติวาฯ โลโภนาม อนิจฺโจฯ กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ นอุปฺปชฺชตีติวาฯ โทโสนาม อนิจฺโจฯ กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติวาฯ สทฺธานาม อนิจฺจาฯ กทาจิ ปสนฺนจิตฺโต โหติ, กทาจิ อปฺปสนฺนจิตฺโต โหตีติวาฯ ปญฺญานาม อนิจฺจาฯ ชานิตพฺพํปิ กทาจิ ชานาติ, กทาจิ น ชานาตีติวา เอวํ เจตสิกธมฺมานํ อนิจฺจ ภาโวนาม เกสญฺจิ โลกิยชนานํปิ ปากโฏ โหติฯ น ปน จิตฺตสฺสฯ น หิ สตฺตา จิตฺตํนาม อนิจฺจํฯ กทาจิ อุปฺปชฺชติ, กทาจิ น อุปฺปชฺชตีติ คณฺหนฺติฯ ตํ ปน สยํ นิจฺจํ ปวตฺตมานํ หุตฺวา กทาจิ สุเขน ยุตฺตํ โหติ, กทาจิ ทุกฺเขนาติอาทินา ตสฺมิํ นิจฺจสญฺญเมว อุปฺปาเทนฺตีติฯ อิติ จิตฺตํนาม นิจฺจสญฺญิเตสุ ธมฺเมสุ ปรมุกฺกํ สคตํ นิจฺจสญฺญิตฏฺฐานํ โหติฯ ตสฺมา ภควา ตํปิ วิสุํ เอกํ ขนฺธํ กตฺวา ขนฺธเทสนํ เทเสตีติฯ

[221] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘ภาชน โภชน พฺยญฺชน ภตฺตการก ภุญฺชก วิกปฺปวเสน ปญฺเจว วุตฺตา’’ติ วตฺวา ตํ วิภาวนฺเตน ‘‘รูปญฺหิ เวทนา นิสฺสยตฺตา ภาชนฏฺฐานิยํฯ เวทนา ภุญฺชิตพฺพตฺตา โภชนฏฺฐานิยาฯ สญฺญา เวทนสฺสาท ลาภ เหตุตฺตา พฺยญฺชนฏฺฐานิยาฯ สงฺขารา อภิสงฺขรณโต ภตฺตการกฏฺฐานิยาฯ วิญฺญาณํ อุปภุญฺชกตฺตา ภุญฺชกฏฺฐานิยํฯ เอตฺตาวตาจ อธิปฺเป ตตฺถสิทฺธีติ ปญฺเจว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ สารโต นทฏฺฐพฺพํฯ

น หิ ตํ อฏฺฐกถายํ เอตปฺปรมวินิจฺฉเย อาคตํฯ อุปมาทีปเนเอว อาคตํฯ น จ ภควตา ภาชนาทิวิกปฺปสิทฺธิมตฺตํ อุทฺทิสฺส ปญฺเจว ขนฺธา วุตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํฯ ตถาสิทฺธสฺส อตฺถสฺส ปโยชนาภาวโตติฯ

[222] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘เทสนากฺกเมปิ อิทเมว การณํฯ ยตฺถ ภุญฺชติ, ยญฺจ ภุญฺชติ, เยนจ ภุญฺชติ, โยจ โภชโก, โยจ ภุญฺชิตาฯ เตสํ อนุกฺกเมน ทสฺเสตุกามตฺตา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ อสารํฯ

จตุนฺนํ อุปาทานานํ วิสยภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ สพฺพ สภาคธมฺม ปริยาทานวเสน สาสวา อนาสวาจ ธมฺมา ปญฺจกฺขนฺธาติ วุตฺตา, วิปสฺสนา ภูมิปริคฺคหวเสน สาสวาเอว ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ วุตฺตาฯ อายตนฺติ อตฺตโน ผลุปฺปตฺติยา ภุสํ อุสฺสหนฺตา วิย โหนฺตีติ อายตนานิฯ อายตนสทฺโท ปน ฉสุ อชฺฌตฺติเกสุ ทฺวารธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐน, ฉสุ พาหิเรสุ อารมฺมณธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน สโมสรณฏฺเฐน, อุภยตฺถปิ การณฏฺเฐน ปวตฺตติฯ ตตฺถ จิตฺต เจตสิกา ธมฺมา เอกสฺมิํวา ภเว อนมตคฺเควา สํสาเร ปุนปฺปุนํ สห ชายมานา จกฺขาทีสุ ฉสุ ทฺวารปเทเสสุเอว ชายนฺติ, น อญฺญตฺถฯ สนฺตานานุพนฺธวเสน นิวสนฺตาปิ เตสฺเวว นิวสนฺติ, น อญฺญตฺถฯ อากิริตฺวา ถปิตา วิย ปวตฺตมานาปิ เตสฺเวว ปวตฺตนฺติ, น อญฺญตฺถฯ ตสฺมา จกฺขาทีนิ ฉสญฺชาติเทสฏฺเฐน นิวาสฏฺฐานฏฺเฐน อากรฏฺเฐนจ อายตนานินามฯ เทวายตนํ วิย อธิฏฺฐานฏฺเฐนาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติเยวฯ

ยถาจ สมฺปนฺนปุปฺผผเลสุ เขเมสุ รุกฺเขสุ ตโต ตโต ปกฺขิโน นิลินตฺถาย อาหารตฺถายจ นิจฺจํ สโมสรนฺติฯ

เอวํ รูปาทีสุ ฉสุฐาเนสุ ตโต ตโต จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา อารมฺมณกรณตฺถาย นิจฺจํ สโมสรนฺติฯ ตสฺมา รูปาทีนิ ฉ สโมสรณฏฺเฐน อายตนานินามฯ ตทุภยานิ ปน เตสํ จิตฺต เจตสิกานํ การณฏฺเฐน อายตนานินามฯ จกฺขุจ ตํ อายตนญฺจาติ จกฺขายตนํฯ เอวํ เสสานิฯ ตตฺถ จกฺขุโสตานิ สตฺตานํ หิตกฺริยาสุ พหุปการตฺตา กามรูป พฺยาปิตตฺตา จ ปากฏานีติอาทิมฺหิ วุตฺตานิฯ เตหิ อาสนฺนตฺตา ตทนนฺตรํ ฆานํฯ ตโต ชิวฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปเทสายตนานินามฯ ตโต สกลกายพฺยาปโก กาโยฯ ตโต เตสํ สพฺเพสํ โคจรวิสยคฺคาหกํ มโนติฯ เสสานิ ปน เตสํ วิสยตฺตา ตทนุกฺกเมเนว วุตฺตานีติฯ

กสฺสจิ ปน ปุคฺคลสฺสวา สตฺตสฺสวา มนุสฺสสฺสวา เทวสฺสวา พฺรหฺมุโนวา วเส อวตฺติตฺวา อตฺตโนเอว สภาวํ ธาเรนฺตีติ ธาตุโยฯ วิสุํ วิสุํ ววตฺถิตสภาวตฺตาวา ยถาสภาวํ ธารียนฺติ สลฺลกฺขียนฺติ ววตฺถปียนฺตีติ ธาตุโยฯ อปิจ, นิสฺสตฺต นิชฺชีวฏฺเฐน ธาตุโยฯ ตตฺถ นิสฺสตฺตฏฺเฐนาติ สตฺตาการา ภาวฏฺเฐน สตฺตกิจฺจาภาวฏฺเฐนฯ โก ปเนตฺถ สตฺตากาโร กิํ สตฺตกิจฺจนฺติฯ ชีวโยโค สตฺตากาโรฯ อีหาจ พฺยาปาโร จ สตฺตกิจฺจํฯ นิชฺชีวฏฺเฐนาติ เอกสฺมิํ ภเว ยาว นมรติฯ ภวปรํปรายวา ยาว สํสาโร น นิวตฺตติฯ ตาว อภิชฺชมาโน อจฺฉิชฺชมาโน เอโกว วตฺตตีติ เอวํ คหิตสฺส ชีวสฺส อภาวฏฺเฐนฯ จกฺขาทโยจ ธมฺมา สพฺพโส สตฺตาการรหิตา สตฺต กิจฺจรหิตาจ โหนฺติฯ นจ สยํ ชีวานาม โหนฺติฯ นาปิ ชีวโยคาติฯ อิติ นิสฺสตฺตฏฺเฐน นิชฺชีวฏฺเฐนจเตธาตุโยนามาติฯ เตสํ ปน ทฏฺฐพฺพากาโร อฏฺฐกถายํ วุตฺโตฯ ยถาห-เภริตลํ วิย จกฺขุธาตุ ทฏฺฐพฺพาฯ ทณฺโฑ วิย รูปธาตุฯ สทฺโทวิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ ตถา อาทาสตลํ วิย จกฺขุธาตุฯ มุขํ วิย รูปธาตุฯ มุขนิมิตฺตํ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ อถวา, อุจฺฉุยนฺต กิลยนฺตํ วิย จกฺขุธาตุฯ ยนฺตจกฺกยฏฺฐิ วิย รูปธาตุฯ อุจฺฉุรส เตลานิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ

ตถา อธรารณิ วิย จกฺขุธาตุฯ อุตฺตรารณิ วิย รูปธาตุฯ อคฺคิ วิย จกฺขุวิญฺญาณธาตุฯ เอสนโย โสตวิญฺญาณธาตุอาทีสุฯ มโนธาตุ ปน ยถาสมฺภวโต จกฺขุวิญฺญาณธาตุอาทีนํ ปุเรจรานุจรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ

ธมฺมธาตุยา เวทนากฺขนฺโธ สลฺลมิว สูลมิวจ ทฏฺฐพฺโพฯ สญฺญา สงฺขารกฺขนฺธา เวทนาสลฺล สูลโยคา อาตุรา วิย ทฏฺฐพฺพาฯ ปุถุชฺชนานํวา สญฺญา อาสา ทุกฺขชนนโต ริตฺตมุฏฺฐิ วิย อยถาภุจฺจนิมิตฺตคาหโต วนมิโควิยฯ สงฺขารา ปฏิสนฺธิยํ ปกฺขิปนโต องฺคารกาสุยํ ขิปนปุริสา วิยฯ ชาติทุกฺขานุพนฺธโต ราชปุริสานุพนฺธโจโร วิยฯ สพฺพานตฺถาวหสฺส ขนฺธสนฺตานสฺส เหตุโต วิสรุกฺขพีชานิ วิยฯ รูปํ นานาวิธุปทฺทวนิมิตฺตโต ขุร จกฺกํวิย ทฏฺฐพฺพํฯ อสงฺขตาปิธาตุ อมตโต สนฺตโต เขมโต จ ทฏฺฐพฺพาฯ กสฺมา, สพฺพานตฺถปฏิปกฺขภูตตฺตาฯ มโนวิญฺญาณธาตุ คหิตารมฺมณํ มุญฺจิตฺวาปิ อญฺญํ คเหตฺวา ปวตฺตนโต วนมกฺกโฏ วิย, ทุทฺทมนโต อสฺสขลุงฺโค วิย, ยตฺถ กามนิปาติโต เวหาสํ ขิตฺตทณฺโฑ วิย, โลภโทสาทิ นานาปฺปการ กิเลสโยคโต รงฺคนโฏ วิย ทฏฺฐพฺพาติฯ อริยสจฺจานีติ เอตฺถ สนฺตสฺส ธมฺมสฺส ภาโว สจฺจํฯ สนฺตสฺสาติ ภูตสฺส ตถสฺส อวิปรีตสฺสฯ อปิจ, เกนฏฺเฐน สจฺจนฺติฯ ตถฏฺเฐน อวิตถฏฺเฐน อนญฺญถฏฺเฐนฯ ยญฺหิ จกฺขุสฺส ทุกฺขตฺตํ, ตํ ตถํ โหติ อวิตถํ อนญฺญถํฯ ทุกฺขทุกฺข สงฺขารทุกฺข วิปริณามทุกฺข สงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลสฺส อภิณฺหปีฬนโตฯ ตตฺถ สงฺขารทุกฺขํ นาม กมฺมชานํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํกมฺมา ภิสงฺขรณทุกฺขํฯ ตถา อุตุชาทีนํ อุปฺปตฺติยา ปเคว ตํตํ อุตุจิตฺตาหารานํ อภิสงฺขรณทุกฺขํฯ

จกฺขุ หิ นาม รูปิพฺรหฺมานํปิ ปุริมภเว ฌานภาวนา สงฺขาตํ มหนฺตํ กมฺมาภิสงฺขรณ ทุกฺขํ อนุภวนฺตานํเยว อุปฺปชฺชติฯ โน อญฺญถาฯ

กามสตฺตานํ ปน ปุริมภเว กมฺมสงฺขารทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อุปฺปนฺนํปิ ยาวชีวํ ปวตฺติยา อาหาราทิสงฺขารทุกฺขญฺจ ปฏิชคฺคน ทุกฺขญฺจ อนุภวนฺตานญฺเญว ปวตฺตติ, โน อญฺญถาฯ ปวตฺตมานญฺจ ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทากทาจิ ภิชฺชติฯ มรณกาลํ ปตฺวา ปน เอกนฺเตน ภิชฺชติเยวฯ ตสฺมา ตํ อสฺสาเทตฺวา ตทตฺถาย กมฺมํวา อาหาราทิปจฺจยํวา ปฏิชคฺคนํ วา สงฺขโรนฺตานํ อนมตคฺเค สํสาเร สงฺขารทุกฺขสฺส ปริยนฺโตนาม นตฺถิฯ อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน สงฺขารทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยวฯ อิทมสฺส สงฺขารทุกฺขํฯ อิทํ จกฺขุ นาม ปจฺจยเวกลฺเลวา ชาเต อนฺตราเยวา อาคเต ยทา กทาจิ ภิชฺชนชาติกํฯ ตสฺมา ตสฺส ภิชฺชนภเยน ปเคว ปจฺจย สมฺปาทนทุกฺขํ รกฺขาวรณคุตฺติสํวิธานทุกฺขํ ภิชฺชนนิมิตฺตานิ ทิสฺวา วา ภิชฺชมาเนวา ภินฺเนวา โสจนปริเทวนาทิทุกฺขญฺจ วิปริณาม ทุกฺขํนามฯ อิติ สพฺพํ จกฺขุ อปริยนฺเตน วิปริณามทุกฺเขน ปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยวฯ อิทมสฺส วิปริณามทุกฺขํฯ ทุกฺขทุกฺขํ ปน ตทุภเยน ทุกฺเขน สเหว สิชฺฌติฯ เอวํ จกฺขุ ทุกฺขทุกฺข สงฺขาร ทุกฺข วิปริณาม ทุกฺขสงฺขาเตหิ ตีหิ ทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคิปุคฺคลํ อภิณฺหํ ปีเฬติเยวฯ ยญฺจ ตสฺส ตถาปีฬนํ, ตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนญฺญถํฯ ตสฺมา จกฺขุ ทุกฺขสจฺจํนามฯ เอส นโย โสตาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุฯ

เสสสจฺเจสุปิ ยํ โลภสฺเสว ทุกฺขสมุทยตฺตํฯ ยํ นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํฯ ยํ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตํ กถํ โหตีติอาทินา วตฺตพฺพํฯ ยาวจ โลโภ น ปหิยฺยติฯ ตาว จกฺขาทีนิ อสฺสาเทติเยวฯ ยาวจ ตานิ อสฺสาเทติฯ ตาว เตสํ ปวตฺติยา กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติเยวฯ ยาวจ กมฺมาทีนิ สงฺขโรนฺติฯ ตาว จกฺขาทีนิ ปวตฺตนฺติเยวฯ ยาวจตานิ ปวตฺตนฺติฯ ตาว เตสํ วุตฺตปฺปกาเรหิ สงฺขาร ทุกฺขาทีหิ นมุจฺจติเยวฯ ตสฺมา โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตฺตํ ตถํ โหติฯ จกฺขาทีสุจ ปวตฺตมาเนสุ วุตฺตปฺปการํ สพฺพํ ทุกฺขํ อาคจฺฉติเยวฯ อปวตฺตมาเนสุ นาคจฺฉติฯ ตสฺมา เตสํ ปวตฺตินิโรธภูตสฺส นิพฺพานสฺเสว ทุกฺขนิโรธตฺตํ ตถํ โหติฯ ตถา โลภปหานโต อญฺโญ ทุกฺขมุตฺติมคฺโคนาม นตฺถิฯ

อฏฺฐงฺคิกมคฺโคจ อุปฺปชฺช มาโน เอกนฺเตน ตํ ปชหติฯ ตสฺมา อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺเสว ทุกฺขนิโรธมคฺคตฺตํ ตถํ โหติ, อวิตถํ, อนญฺญถนฺติฯ

เอวํสนฺเตปิ สจฺจสทฺโท ปริยาย สจฺเจสุปิ วตฺตตีติ วุตฺตํ จตฺตาริอริยสจฺจานีติฯ ตตฺถ ทุกฺขสจฺเจ ตาว สกฺกายปริยา ปนฺนา อชฺฌตฺตธมฺมาเอว อริยสจฺจํนามฯ เตเยว หิ อสฺมิมานสฺส อธิฏฺฐานภูตา หุตฺวา ยาวตํ มานํ น สมูหนติฯ ตาว ทุกฺขกิจฺจํ กโรนฺติฯ ทุกฺขปริญฺญาจนาม ยาวเทว อสฺมิมานสมุคฺฆาตาย โหติฯ อสฺมิมาโนจ เตสฺเวว อชฺฌตฺตธมฺเมสุ นิวิสตีติ เตสุ ปริญฺญาเตสุ ปริญฺญากิจฺจํ สิทฺธเมว โหตีติฯ ตพฺพิปรี เตน ปน อนินฺทฺริย พทฺธธมฺมา มคฺคผลธมฺมาจ อฏฺฐงฺคิกวชฺชา อุทยพฺพย ปีฬนโต สงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺเขหิจ อปริมุตฺตตฺตา ทุกฺขสจฺจํ นามฯ สมุทยสจฺเจ เอโก โลโภเยว อริยสจฺจํนามฯ โสหิ อตฺตสมงฺคิโน สตฺเต อตฺตนิจ อารมฺมณธมฺเมสุจ อสฺสาทํ ชนยิตฺวา นิจฺจํ วฏฺฏทุกฺขโต อนุกฺกณฺฐมาเน กโรตีติ เตสํ โลภสทิโส อญฺโญ ญาติวา มิตฺโตวา สหาโยวา อตฺตาวา อตฺตนิยํวา นตฺถิวิย ขายติฯ ตสฺมา ตํสทิโส อญฺโญ โกจิ วฏฺฏทุกฺขสํวิธายโกนาม นตฺถิฯ ตญฺจ ปชหิตุํ สกฺโกนฺตสฺส อญฺโญ ทุชฺชโหนาม นตฺถิฯ อวเสสาปน สพฺเพปิ สาสวา กุสลากุสลธมฺมา สมุทยสจฺจํนามฯ

เอตฺถ สิยา, นนุ อวิชฺชาปิ สพฺพสฺส วฏฺฏทุกฺขสฺส มูลภาเวน วุตฺตาติ สาปิ สมุทเย อริยสจฺเจเอว วตฺตพฺพาติฯ วุจฺจเต, ยถาหิ เอโก เฉโก อุยฺยานปาโล สมฺปตฺติยุตฺตํ ภูมิ ภาคํ ลภิตฺวา อตฺตโน ญาณพเลน ภูมิภาคญฺจ นานาพีชานิจ อภิสงฺขริตฺวา นนฺทนสทิสํ อุยฺยานํ มาเปสิฯ ตตฺถ ภูมิ อุยฺยาน ปาลสฺส พีชานํ รุกฺขานญฺจ ปติฏฺฐานกิจฺจํ สาเธติฯ พีชานิจ องฺกุรุปฺปาทนกิจฺจํ สาเธนฺติ, อุยฺยานปาโลเยว ปน สพฺพกิจฺจานิ สาเธติฯ โส หิ ภูมิยํ พีเชสุ รุกฺเขสุจ ยํยํ กตฺตพฺพํ โหติฯ ตํ สพฺพํ กโรติฯ มเมตนฺติ ปริคฺคณฺหาติ รกฺขติฯ ตโต อุปฺปนฺเน โภเค ภุญฺชติฯ ตสฺมา โก อิทํ มาเปสิ, กสฺเสทํ อุยฺยานนฺติ วุตฺเต อุยฺยานปาโลเยว มาเปสิฯ ตสฺเสทํ อุยฺยานํ อิจฺเจว วุจฺจติฯ

น ภูมิํ มาเปสิฯ พีชานิ มาเปนฺติฯ เตสํ อิทํ อุยฺยานนฺติ วุจฺจติฯ กา ปน อุยฺยานสมฺปตฺติยา ปจฺจยปรํปราติ วุตฺเต ปน ภูมิเอว อาทิโต วตฺตพฺพาฯ น อุยฺยานปาโลฯ นจ พีชานีติฯ เอวํ สมฺปทมิทํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปฏิจฺจสมุปฺปาท นยญฺหิ ปตฺวา ปจฺจยปรํ ปรวเสน ทุกฺข ธมฺมานํ ปวตฺติ นิวตฺติวิธาเน อวิชฺชาเอว อาทิ ปภวปธานภูตา โหติ, น ตณฺหาฯ สจฺจเทสนายํ ปน เตสํ นิพฺพตฺตกธมฺมวิธาเน ตณฺหาเอว สามิเชฏฺฐก ปธานภูตา โหติฯ น อวิชฺชาติ นตฺถิ สมุทยาริยสจฺจภาเว อวิชฺชาย โอกาโสติ ทฏฺฐพฺโพฯ กิเลสานํ ตทงฺคนิโรธวิกฺขมฺภน นิโรธา นิโรธสจฺจํนามฯ นิพฺพานํ นิโรธาริยสจฺจํนามฯ ฉสุ โลกิยวิสุทฺธีสุ มคฺคงฺคานิ มคฺคสจฺจํ นามฯ อฏฺฐงฺคิโก โลกุตฺตรมคฺโคเอว มคฺคอริยสจฺจํนามาติฯ

อริยสทฺโท เจตฺถ กตฺถจิ กทาจิ เกสญฺจิ กุโตจิ กถญฺจิ อวิตถภาเวน อุตฺตมตฺถวาจโกติฯ วิภาวนิยํ ปน อฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน สจฺจสทฺทสฺส อตฺโถ วิภาวิโต ทุกฺขํอริย สจฺจนฺติ เอตฺถ ปีฬนฏฺโฐ, สงฺขตฏฺโฐ, สนฺตาปฏฺโฐ, วิปริณามฏฺโฐติ อิเมหิ จตูหิ อตฺเถหิ จกฺขาทิกสฺส เอเกกสฺส เตภูมกธมฺมสฺส ทุกฺขสจฺจตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ สงฺขตฏฺฐ วิปริณามฏฺฐา ปุพฺเพ สงฺขาร ทุกฺขวิปริณามทุกฺเขสุ วุตฺตนยาเอวฯ ปทตฺถโตปน ปจฺจเยหิ สงฺขรียตีติ สงฺขโตฯ ปเคว กมฺมาทิปจฺจยาภิสงฺขรณทุกฺเขน วินา น อุปฺปชฺชติ, นปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติฯ วิรูโป หุตฺวา ปริณาโม วิปริณาโมฯ ปริหานิเจว ปริเภโทจฯ ปีฬนฏฺโฐติ เอตฺถ ปีฬิตพฺพนฺติ ปีฬนํฯ ปีเฬตีติ ปีฬนํฯ ปีฬียเต ปีฬนํฯ อตฺโถติ สภาโวฯ ปีฬนํ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโหฯ ตตฺถ ยถา เอกิสฺสา ทุคฺคติตฺถิยา กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺโต อุปฺปชฺชติฯ โสจ นานาโรเคหิ สยํ นิจฺจํ ปีฬิโต หุตฺวา ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ มาตรญฺจ นิจฺจํ ปีเฬติเยวฯ ยญฺจ ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ตาทิสสฺส ปุตฺตสฺส อุปฺปชฺชนํ, ตญฺจ ตสฺสา อิตฺถิยา ปีฬนกิจฺจเมว โหติฯ เอวเมวํ เย จกฺขาทโย ธมฺมา ชรามรเณหิ นิจฺจํ ปีฬียนฺติ, เต ปฏิชคฺคนทุกฺเขหิ ตํ สมงฺคีนํ ปุคฺคลํ นิจฺจํ ปีเฬนฺติเยวฯ ยญฺจ ตสฺส สนฺตาเน เตสํ อุปฺปชฺชนํ, ตญฺจ ตสฺส ปีฬนกิจฺจเมวาติฯ

ยถาหโย ภิกฺขเว จกฺขุสฺส อุปฺปาโท ฐิติ อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวฯ ทุกฺขสฺเสโส อุปฺปาโทฯ โรคานํ ฐิติ ชรามรณสฺส ปาตุภาโวฯ โย ภิกฺขเว โสตสฺส ฆานสฺส ชิวฺหาย กายสฺส มนสฺส อุปฺปาโทติอาทิฯ

สนฺตาปฏฺโฐติ ราคคฺคิอาทีหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ภุสํ ปริทยฺหนฏฺโฐฯ ยถาห –

จกฺขุํ อาทิตฺตํฯ เกน อาทิตฺตํฯ ราคคฺคินา อาทิตฺตํฯ โทสคฺคินาฯ โมหคฺคินาฯ ชาติยาฯ ชรายฯ มรเณนฯ โสเกนฯ ปริเทเวนฯ ทุกฺเขนฯ โทมนสฺเสนฯ อุปายาเสน อาทิตฺตนฺติ วทามิฯ โสตํ อาทิตฺตํฯ ฆานํ อาทิตฺตํฯ ชิวฺหา อาทิตฺตาฯ กาโย อาทิตฺโตฯ มโน อาทิตฺโตติฯ

อาทิปนํ สนฺตาปนํ ปริทยฺหนนฺติ อิธ อตฺถโต เอกนฺติฯ เอตฺถ สิยา, อริยมคฺโคปิ จิรกาลํ ปารมิตาภิสงฺขรณทุกฺเขน อนฺติมภเวจ สีลาทิวิสุทฺธิภาวนาภิสงฺขรณทุกฺเขน ปุคฺคลํ สุสํ ปีเฬติเยวฯ ตถา วิปริณามธมฺโมจฯ ตสฺมา โสปิ ปิฬนาทิอตฺเถน ทุกฺขสจฺจสงฺคโห สิยาติฯนฯ สพฺพทุกฺขสนฺติ วํหตฺตาฯ โส หิ วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ ปริปุณฺณํ อนุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สกิํ อุปฺปชฺชมาโน สพฺพํ กิเลสชาตํ เขเปนฺโต อุปฺปชฺชติฯ นิรุชฺฌมาโนจ สพฺพํ อายติํ อนมตคฺเค สํสาเร วฏฺฏทุกฺขํ วูปสเมนฺโต นิรุชฺฌติฯ วูปสนฺตํจ อนาคต ทุกฺขํ อุปาทาย วุตฺตปฺปการํ อภิสงฺขรณทุกฺขํ คณนุปคํ นโหติฯ ภิชฺชนฺโตจ อนุตฺตรํ วิมุตฺติสุขํ ทตฺวาว ภิชฺชติฯ ตสฺมา ตสฺส วิปริณามปจฺจยาปิ ปุคฺคลสฺส กาจิ หานินาม นตฺถีติ น โส ทุกฺขสจฺจสงฺคโหติฯ โลกิยธมฺมา ปน อุปฺปชฺชมานา ปวตฺต มานาจ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเรหิ สงฺขารทุกฺเขหิ ภุสํ ปีเฬตฺวา เอว อุปฺปชฺชนฺติ ปวตฺตนฺติจฯ นิรุชฺฌมานา มหนฺตํ ปริฬาหทุกฺขํ ชเนตฺวา อปริยนฺเต ขุรจกฺกสทิเส วฏฺฏทุกฺขยนฺเต ปุคฺคลํ โยเชนฺตาว นิรุชฺฌนฺติฯ ตสฺมา เตเอว ปีฬนาทิอตฺเถหิ เอกนฺตทุกฺขา โหนฺตีติฯ เอเตน นิพฺพานสฺสปิ สมฺปาปกปจฺจยาภิสงฺขรณเลสํ คเหตฺวา ทุกฺขสจฺจตฺตปสงฺโค นิวตฺติโต โหตีติฯ

ทุกฺขสมุทโย อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ ภวาภวสงฺขาตํ ทุกฺขกฺขนฺธํ สมุเทติฯ ปุนปฺปุนํ อพฺโพจฺฉินฺนํ กตฺวา อุทยติ อุฏฺฐาเปติ วฑฺเฒติวาติ ทุกฺขสมุทโย, อายูหนฏฺโฐ, นิทานฏฺโฐ, สํโยคฏฺโฐ, ปลิโพธฏฺโฐติ จตูหิ อตฺเถหิ โลภสฺส ทุกฺขสมุทยตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ อายูหนฏฺโฐติ ภวาภว สงฺขาตสฺส เอเกกสฺมิํ ภเวปิ วตฺถุกามปฏิสํยุตฺตสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส ภิยฺโย ปริพฺยูหนฏฺโฐ ราสิกรณฏฺโฐ นิทานฏฺโฐติ ตเทว นิรนฺตรํ กตฺวา อนุปฺปทานฏฺโฐ นิยฺยาตนฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติฯ สํโยคฏฺโฐติ ทุกฺขกฺขนฺธสฺมิํเอว ทฬฺหํ พนฺธนฏฺโฐฯ ปลิโพธฏฺโฐติ ตโต ตสฺส ตสฺส มุจฺจนุปายสฺส นีวารณ วเสน ปลิพุนฺธนฏฺโฐ อุปรุนฺธนฏฺโฐติ อตฺโถฯ ทุกฺขนิโรโธ อริยสจฺจนฺติ เอตฺถ วฏฺฏทุกฺขสฺส นิรุชฺฌนํ อนุปฺปาท ธมฺมตาปตฺติ วเสน ขิยฺยานํ ทุกฺขนิโรโธฯ ทุกฺขํ วา นิรุชฺฌติ นปวตฺตติ เอตสฺมินฺติ ทุกฺขนิโรโธฯ นิสฺสรณฏฺโฐ วิเวกฏฺโฐ, อสงฺขตฏฺโฐ, อมตฏฺโฐติ จตูหิ อตฺเถหิ นิพฺพานสฺส ทุกฺขนิโรธตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ นิสฺสรณฏฺโฐติ นิสฺสรณ วิมุตฺติยา วิมุจฺจนฏฺโฐฯ วิเวกฏฺโฐติ วฏฺฏทุกฺขปลิโพธโต วิวิจฺจนฏฺโฐฯ อสงฺขตฏฺโฐติ สงฺขารทุกฺขสฺส อภาวฏฺโฐฯ อมตฏฺโฐติ มรณทุกฺขสฺส อภาวฏฺโฐติฯ

ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทาติ เอตฺถ ทุกฺขนิโรธํ คเมติ สมฺปาเปตีติ ทุกฺขนิโรธคามินีฯ อตฺตโน สนฺตาเน ปฏิลาภกรณ วเสน ปฏิปชฺชิตพฺพาติ ปฏิปทาฯ ทุกฺขนิโรธคามินีจ สา ปฏิปทา จาติ วิคฺคโหฯ นิยฺยานฏฺโฐ, เหตฺวฏฺโฐ, ทสฺสนฏฺโฐ, อธิปเตยฺยฏฺโฐติ จตูหิ อตฺเถหิ อฏฺฐงฺคิกมคฺคสฺส ทุกฺขนิโรธมคฺคตา เวทิตพฺพาฯ ตตฺถ นิยฺยานฏฺโฐติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราติอาทิกํ วฏฺฏโสตํ ปฏินิวตฺเตตฺวา อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติอาทิกํ วฏฺฏปฏิโสตํ อภิมุขํ นิคฺคมนฏฺโฐฯ เหตฺวฏฺโฐติ สพฺเพสํ อริยคุณานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาว สาธนฏฺโฐฯ ทสฺสนฏฺโฐติ อญฺญาณอทสฺสนสงฺขาตสฺส สมฺโมหสฺส ปหาน วเสน จตุสจฺจธมฺมสฺส ปฏิวิชฺฌนฏฺโฐฯ

อธิปเตยฺยฏฺโฐติ ตณฺหา ทาสพฺยวิมุตฺติยา ภูชิสฺสภาวปตฺติวเสน สยเมว อตฺตโน อธิปติ หุตฺวา วิโรจนฏฺโฐฯ โลกิยมคฺคา หิ ตณฺหาย อารมฺมณภาเว ฐิตา ตณฺหาทาสพฺยํ นาติวตฺตนฺตีติฯ เอตฺถจ อิเม สตฺตานาม เอกนฺเตน ทุกฺขปฏิกูลา โหนฺติ ทุกฺขภีรุกาฯ เยจ อตฺตนิ ทุกฺขํ ชเนนฺติฯ เตสุ เวริสญฺญํ อุปฺปาเทนฺติฯ อตฺตโน ปน เอกนฺตทุกฺขํวา เอกนฺตทุกฺขชนกํวา เต นชานนฺติฯ ตสฺมา เต อตฺตโน ทุกฺขมุตฺติยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติฯ ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติฯ กิํ ปน เอกนฺตทุกฺขํ, กิํจ เอกนฺต ทุกฺขชนกนฺติฯ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนภูตา อตฺตโน อตฺตโน อตฺตหาวปริยาปนฺนา เตภูมกธมฺมาเอว อตฺตโน อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขานามฯ กสฺมา, เตหิ มุตฺเตเอว สพฺพทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อมุตฺเตจ อมุจฺจนโตติฯ อตฺตโน ตณฺหาเอว อตฺตโน เอกนฺตทุกฺขชนกํนามฯ กสฺมา, ตาย ปหีนายเอว เอกนฺต ทุกฺเขหิ มุจฺจนโต, อปหีนายจ อมุจฺจนโตติฯ

ตถา อิเม สตฺตา เอกนฺเตน สุขกามา โหนฺติ สุขาภินนฺทิโนฯ เยจ อตฺตนิ สุขํ ชเนนฺติฯ เตสุ ปิยมิตฺตสญฺญํ อุปฺปาเทนฺติฯ อตฺตโนปน เอกนฺตสุขํวา เอกนฺตสุขมคฺคํวาเต นชานนฺติฯ ตสฺมา เต อตฺตโน สุขวฑฺฒิยา ยํ ยํ กมฺมํ อายูหนฺติฯ ตํ ตํ อตฺตโน ทุกฺขวฑฺฒิยาเอว สมฺปชฺชติฯ กิํ ปน เอกนฺตสุขํ โกจ เอกนฺต สุขมคฺโคติฯ เอกนฺตทุกฺขธมฺมสฺส อภาโวเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขํนามฯ เอกนฺตทุกฺขชนกสฺส ปหานมคฺโคเอว อตฺตโน เอกนฺต สุขมคฺโคนามาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อิมานิ จตุสจฺจปทานิ กเถสีติ เวทิตพฺพํฯ

[223] ยํ ปน วิภาวนิยํ

‘‘ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ เอตฺถ เอเตนาติวา ทุกฺขนิโรโธ’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอเตนาติ อิทํ นยุชฺชติฯ

น หิ นิพฺพานํ ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธ กฺริยาสาธเน ทุกฺเขน สหการี การณํ โหตีติฯ เสสเจตสิกาติ เวทนา สญฺญาหิ เสสา ปญฺญาส เจตสิกาฯ

อตีตาทิวเสน ติวิธ ภินฺนานํ อชฺฌตฺตาทิ โอฬาริกาทิ หีนาทิ ทูราทิวเสน ทุวิธภินฺนานญฺจ ธมฺมานํ ราสฏฺเฐน ขนฺธโวหาโร โหติฯ นิพฺพานสฺส ปน ตาทิ โส เภโท นตฺถีติ วุตฺตํ เภทาภาเวนาติอาทิฯ ตญฺหิ อตีตาทิเก ติวิธเภเท เอกํปิ น โหติฯ กสฺมาฯ อนิทฺทิสิตพฺพ ธมฺมตฺตาฯ ตญฺหิ เตกาลิกธมฺมานํ ขยวิราคนิโรธภูโต อนิมิตฺต ธมฺโมเยว โหติฯ ตสฺมา อิทํ อตีเต อสุกพุทฺธกาเล นิพฺพานํฯ อิทํ อนาคเตฯ อิทํ เอตรหีติ เอวํ กาลเภเทน นิทฺทิสิตพฺพํ นโหติฯ ตถา ทิสา เทสฐานเภเทน ปรินิพฺพุตปุคฺคลเภเทน จฯ เกวลํ ปน อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ยตฺตกานิ อนตฺถ ปทานิ ทิสฺสนฺติฯ ตปฺปฏิปกฺขสิทฺเธหิ คุณปเทหิเอว ตํ กเถ ตพฺพนฺติฯ ทุเกสุ ปน อชฺฌตฺตทุกํ ปตฺวา ตํ พหิทฺธาเอว โหติฯ น อชฺฌตฺตํฯ โอฬาริกทุกํ ปตฺวา สุขุมเมว โหติ, น โอฬาริกํฯ หีนทุกํ ปตฺวา ปณีตเมว โหติ, น หีนํฯ ทูเร ทุกํ ปตฺวา ทูเรเอว โหติ, น สนฺติเกติฯ ขนฺธสงฺคหนิสฺสฏนฺติ ขนฺธสงฺคหโต วิมุตฺตํฯ

ทฺวาราลมฺพณเภเทนาติ ทฺวารฉกฺก อารมฺมณฉกฺกานํ เภเทนฯ อายตนานิ ทฺวาทส ภวนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถจ ทฺวารฉกฺกํ ธมฺมารมฺมณํเอวาติ เสสธมฺมาลมฺพณํ สนฺธาย อารมฺมณฉกฺกํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ทฺวาราฯลฯ ปริยาเยนาติ ฉนฺนํ ทฺวารานํ ฉนฺนํ อาลมฺพณานํ เตสุ ทฺวาราลมฺพเณสุ อุปฺปนฺนานํ วิญฺญาณานญฺจ กเมน ธาตุโย อฏฺฐารส ภวนฺตีติ โยชนาฯ เอตฺถปิ ทฺวารฉกฺเก มโนทฺวารํ วิญฺญาเณกเทสเมว โหติฯ ทฺวารฉกฺกํ วิญฺญาณสตฺตกญฺจ ธมฺมา ลมฺพเณกเทสเมวาติฯ มคฺโค โลกุตฺตโร มคฺโคนาม มโตติ โยชนาฯ มคฺคยุตฺตา เอกูนติํสธมฺมา ผลภูตาจ สตฺตติํส ธมฺมา จตุสจฺจ วินิสฺสฏา จตูหิ อริยสจฺเจหิ วินิสฺสฏา วิมุตฺตาฯ ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวาติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย สมุจฺจย สงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

ปจฺจย สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[166] เอวํ สตฺตหิ ปริจฺเฉเทหิ ปถมสฺส นามรูปปริจฺเฉท ญาณสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทุตียสฺส ปจฺจยปริคฺคหญาณสฺส วิธานํ ทสฺเสนฺโต เยสํสงฺขตธมฺมานนฺติอาทิ มาหฯ อิทานิ เยสํ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขตาสงฺขตภูตา เยธมฺมา ยถา เยหิ เหตาทีหิ ปจฺจยากาเรหิ ปจฺจยา อุปการกา โหนฺติฯ ตํ วิภาคํ เตสํ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ วิภาคญฺจ เตสํ ปจฺจยธมฺมานํ วิภาคญฺจ เตสํปจฺจยาการานํ อิห วิภาคญฺจ อิมสฺมิํ วุจฺจมาเน ปจฺจยสงฺคเห ยถารหํ ปวกฺขามีติ โยชนาฯ

[224] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปจฺจเย ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ ตํ วิภาคนฺติ อิมินา น สเมติฯ

[225] ยญฺจ ตตฺถ

‘‘อิห อิมสฺมิํ สมุจฺจย สงฺคหานนฺตเร ฐาเน’’ติ อิห สทฺทสฺส อตฺถวิภาวนํ วุตฺตํฯ ตํปิ น ยุชฺชติฯ

เอตสฺมิญฺหิ อตฺเถ สติ อิทานิ สทฺโท นิรตฺถโก โหตีติ, ปฏิจฺจ ผลํ สมุปฺปชฺชติ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ตตฺถ ปฏิจฺจาติ อวินา, อมุญฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ อวิชฺชาทิโก ปจฺจยธมฺโมติ วณฺเณนฺติฯ อถวา, สมุปฺปชฺชนํ สมุปฺปาโทฯ สหชาตธมฺเมหิ สเหว กลาปวเสน อภินิพฺพตฺติ ปาตุภาโวติ อตฺโถฯ ยถาสกํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ เตน อวินาภาวีหุตฺวา สมุปฺปาโท ปฏิจฺจ สมุปฺปาโท, อตฺถโต ปน สพฺเพสํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภูตานํ สงฺขต ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาสงฺขาตํ สพฺพสงฺขตสาธารณํ เอกํ สามญฺญลกฺขณํฯ ยํ อิทปฺปจฺจยตาติจ วุจฺจติฯ ตตฺถจ อิทปฺปจฺจย ตาติ อยํ อิมสฺส ปจฺจโย อยํ อิมสฺส ปจฺจโยติ เอวํ นิทฺทิสิตพฺโพ อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยาฯ สงฺขตธมฺมาฯ อิทปฺปจฺจยานํ ภาโว อิทปฺปจฺจยตาฯ